Արման Բուռնազյան/ Էսսե հայի մասին

Իսկ ի՞նչն է էս կյան­քում հա­յին հեշ­տութ­յամբ տրվել։ Չ­գի­տես էլ՝ ինչ ա­սես։ Գ­նա, հա­սիր ­Հայ­կի ժա­մա­նակ­նե­րը, ուր ազ­գի պոր­տա­լա­րը նոր էր կտրվում, սկսած էդ օ­րե­րից` հող ու ար­յուն մի գին ու­նեին, ա­սես ե­դե­մա­հաս­տատ պատ­ժի անդ­րա­նիկ կրող­նե­րը հենց մենք պի­տի լի­նեինք։ Ինչ ա­րած, մեզ էլ էդ կենտ վի­ճակն է ըն­կել…
­Բայց խի­զախ ազգ ենք, պետք ե­կած ժա­մա­նակ ար­յուն տվող, ար­յուն չխնա­յող ազգ ենք։ ­Մեր մշա­կույ­թի վե­հութ­յամբ թմրած ու մշա­կույ­թին ան­հա­ղորդ ազգ ենք։ Ա­կանջ չենք խո­նար­հում մեր մե­ծե­րի շուր­թե­րին, ար­մատ գցե­լիս էլ խո­րը չենք գցում, ար­ևը շուտ խան­ձում, քա­մին տա­նում-շպրտում է սրա-նրա այ­գին։ Ու էդ այ­գում քեզ հնձում-կա­լսում են, դի­զում փշե­րի ու ան­պետք խո­տի հետ, որ ձմռա­նը մո­խիր դառ­նաս, մինչ­դեռ քո այ­գում դու ե­րա­զում էիր օրհն­յալ հա­ցի հաս­կը լի­նել։ Ո՛չ սերմ­նա­ցուն է հա­ջող, ո՛չ սերմ­նա­ցա­նը՝ սրտա­ցավ։ ­Հա­տիկ­նե­րը կշպրտի ուր պա­տա­հի, մե­նակ թե շուտ պրծնի, մո­լա­խոտն էլ չորս կող­մից սեղ­մում դե­պի կենտ­րոն, այ­գին փոք­րաց­նում, փոք­րաց­նում, մի բուռ է սար­քում։
­Նա­յում ես ՝ հին ազգ ենք, կյանք տե­սած ազգ ենք, մամ­ռա­կալ խաչ­քա­րերն ու հո­ղի տակ խո­րը պահ­ված գոմ­շա­պատ Ա­վե­տա­րան­նե­րը վկա։ Ք­րիս­տո­սից հին ազգ ենք։ ­Տե­սած­նե­րիցս շատ բան լուրջ չենք ըն­դու­նել, մո­ռա­ցել ենք, լսած­ներս չենք մտա­պա­հել, դրա հա­մար էլ ով որ­տեղ պա­տա­հի ջուխտ ապ­տակ է հասց­րել, ու դաղ­ված այ­տը բար­ձին դնե­լիս մեր կե­րած ան­պա­տաս­խան ծե­ծի մեջ ոչ թե թու­լութ­յուն, այլ վե­հութ­յուն ենք փնտրել, ա­ռա­վել բա­րո­յա­կան լի­նե­լու ար­դա­րա­ցում­նե­րով ինք­նա­խաբ­վել, շուտ քնել ենք, որ անց­նի գնա։
Ու էս­քա­նից հե­տո հաս­կա­նում ես, որ ի­մաս­տութ­յու­նը ոչ միշտ է տա­րի­քի հետ գա­լիս։ Ա­վե­լին, ոչ միշտ է ի­մաս­տութ­յու­նը գա­լիս։ Ա­վա­զա­չա­փի կյանք ու­նե­ցող ո­րոշ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի մոտ հա­ճախ տես­նում ես ի­մաս­տութ­յան բարձ­րա­գույն ձևը, ուր խոսք ու գործ մի են, ու ապ­շում ես, փրփրում ես, նա­խան­ձո՛ւմ ես, թե ոնց կա­րող է էն ծծկե­րը, հա՛, հա՛, է՛ն, որ ե­րեկ դեռ ծնված չէր, քեզ­նից ճիշտ լի­նել, լա՛­վը լի­նել։ Ու հենց էդ­տեղ ես հաս­կա­նում, որ ի­մաս­տութ­յու­նը ոչ միայն եր­կա­րութ­յուն, այլև խո­րութ­յուն ու լայ­նութ­յուն կա­րող է ու­նե­նալ, ու որ դու էս­քան դա­րեր ի­մաս­տութ­յունդ միայն եր­կա­րաց­րել, գրտնա­կել ես, ձա­խից աջ ճլել, բա­րա­կաց­րել, մա­կե­րես ծած­կել։
­Լոռ­վա հան­դե­րից մե­կի մեջ­տե­ղը, էն որ ­Թու­ման­յա­նի հո­գուն հա­րա­հոս աղբ­յուր էր, մի քար է ե­ղել։ ­Հո­վիվն ա­ռա­վոտ գի­շե­րա­թա­թախ ե­կել-նստել է էդ քա­րին, իր ազ­նիվ լա­վաշ-պա­նի­րը կե­րել, մեջ­քը հե­նել, աչ­քը փա­կել, դեմ­քը՝ քա­մուն, մի քա­նի վայրկ­յան ի­րեն թա­գա­վոր զգա­ցել, կաղ­նե ցուպն էլ ճո­ճել որ­պես գա­վա­զան։ ­Հե­տո հոտն ա­ռել, ճամ­փա է ըն­կել դե­պի սա­րը, քա­րը թո­ղել մեջ­քի հետև։ ­Մեկ էլ սա­րից իջ­նե­լուց է նստել, մո­տը մնա­ցած վա­րունգ-լո­լի­կով քաղ­ցը խա­բել, փրչոտ ձե­ռով ճա­կա­տից կախ­ված քրտին­քը մաք­րել, վեր կա­ցել, ի­ջել գյուղ։ Է­սօր էդ քա­րը չկա։ ­Մաշ­վել է, հո­ղի տակն ան­ցել, բայց հո­ղը դեռ կա, վրեն էլ հայ կա։ Ու տենց քա­նի՜ քա­րեր են մա­շել ու դեռ քա­նի՜­սը պի­տի մա­շեն, ու դեռ քա­նի՛ քար հա­յը պի­տի մա­շի։ Վս­տահ եմ, ո­րով­հետև գի­տե՛մ՝ ով է հա­յը, ինքս էլ հայ եմ, մի ար­յուն ենք, նույն ծուռն ենք՝ տար­բեր մե­րե­րից։ Ապ­րե­լուց չենք հոգ­նել, կյան­քից ձեռք չենք քա­շել, վեր­ջին հա­զար հինգ հար­յուր տա­րում էլ՝ ­Վար­դա­նից ­Վար­դան, ինչ­քան մեռ­նել-ապ­րե­լու զենք ենք ձեռ ա­ռել, ապ­րե­լու վստա­հութ­յամբ ենք ա­ռել՝ էն ա­ներկ­յուղ թռչնի նման, որ գլու­խը տապ­րած՝ թռվռում է մար­գից մարգ՝ ա­սես ծաղ­րե­լով կաց­նի սրութ­յունն ու հար­վա­ծո­ղի բազ­կի զո­րութ­յու­նը։ ­Հաղ­թել ենք, դրա հա­մար էլ ապ­րում ենք։
­Բայց մահ էլ ենք շատ տե­սել։ ­Մահ­վան էն­քա՜ն ձևեր ենք տե­սել։ Ոնց պա­տա­հի՝ սրբել-տա­րել է, ­Մաթ­ևոս­յա­նի խոս­քով՝ որ­պես հա­մա­ճա­րակ կամ ­Լանգ-­Թե­մուր, ու միակ ժա­ռան­գութ­յու­նը, որ ապ­րո­ղին մնա­ցել է իր մե­ռե­լից, սա­ռած դեմ­քի՝ կյան­քին ան­հա­ղորդ ար­տա­հայ­տութ­յունն է, էն լուրջ ար­տա­հայ­տութ­յու­նը, ո­րում բա­ցար­ձակ ժպիտ չկա։ Էդ է ժա­ռան­գել մնա­ցո­ղը գնա­ցո­ղից։ Ու հի­մա գնա փնտրիր, հա­յի բո­լոր­նե­րի դեմ­քի մեջ էդ լրջութ­յու­նը կա, ու­շա­դիր նա­յես, կոր­սաս, ո­րով­հետև չկա մի հայ, որ ժա­ռան­գած չլի­նի էդ հա­յաց­քը, ո­րով­հետև չկա մի հայ, որ հո­ղը բուռն ա­ռած չլի­նի, ո­րով­հետև ա­մեն մի հայ իր մեջ ե­րեք կյանք ու­նի՝ իր հոր, ինքն իր ու իր որ­դու։