Երվանդ Վարդանյան/ Փնտրտումների համառոտ պատմություն

Այս­տեղ ես կպատ­մեմ եր­ջա­նիկ
հան­դի­պում­նե­րի մա­սին։
­Լեո­նիդ ­Դո­բի­չին

Փնտ­րումն ա­նընդ­հատ է։ ­Ցան­կա­ցածն ու­նի իր փնտրտու­քի պատ­մութ­յու­նը. սո­վո­րա­կան կեն­ցա­ղա­յին փնտրտու­քից մինչև գո­յա­բա­նա­կան փնտրում­նե­րը ու­ղեկ­ցում են մեզ։ Ե­թե մի բան գո­յութ­յուն ու­նի, այն փնտրվում է։ ­Մար­դը, ո­րը չի փնտրում, այլևս ապ­րե­լու կա­րիք չու­նի։ ­Նույնն է նաև գրա­կա­նութ­յան պա­րա­գա­յում. ե­թե չկա փնտրում, նշա­նա­կում է չկա գրա­կա­նութ­յուն։ Փնտ­րում ես լե­զուն, բա­ռը, ստո­րա­կե­տը, վեր­ջա­կե­տը ու հան­գիստ ես թող­նում գրածդ կամ կար­դա­ցածդ ոչ թե ա­վարտ­վե­լու պատ­ճա­ռով, այլ որ սպա­ռել ես փնտրե­լու ջան­քը։
Ար­մա­տա­կան բա­ռա­րա­նում փնտրել բա­ռի նշա­նա­կութ­յուն­նե­րի մեջ կա նաև պա­հան­ջել ի­մաս­տը, որ գրված է ե­ղել մի հին ձե­ռագ­րի լու­սանց­քում՝ որ­պես պա­հան­ջե­լու բա­ցատ­րութ­յուն. պա­հան­ջի ներ­կա­յութ­յու­նը միշտ առ­կա է փնտրե­լու գոր­ծում, միշտ ինչ-որ թաքն­ված պա­հանջ կա՝ ուղղ­ված բախ­տին, Աստ­ծուն, պա­տա­հա­կա­նութ­յա­նը կամ մեկ այլ բա­նի, մի երկ­րորդ­ված, բայց շատ էա­կան ներ­կա­յութ­յուն բա­ռի պա­րագ­ծում։
Ըն­կեր­նե­րիցս մե­կը, որ ու­նի հսկա­յա­կան գրա­դա­րան, խոս­տա­ցել էր գտնե­լու դեպ­քում ինձ նվի­րել ­Կա­նե­տի­յի «­Կու­րա­ցում» վե­պը ու, ա­մեն ան­գամ հան­դի­պե­լիս, տխրութ­յամբ ա­սում էր, որ եր­կար փնտրել է գիր­քը, բայց չի գտել։ ­Հեր­թա­կան հան­դի­պու­մից ա­ռաջ ո­րո­շեց քան­դել ողջ գրա­դա­րա­նը (քան­դել բա­ռը նույն­պես փնտրե­լու ի­մաստ­նե­րի մեջ իր տեղն ու­նի) ու հսկա­յա­կան գրքե ամ­րո­ցը փշրե­լուց հե­տո նա ոչ միայն այդ գիր­քը գտավ, այլև շատ ու­րիշ­նե­րը, ո­րոնք վա­ղուց կո­րած էր հա­մա­րում։
­Բա­ռի պա­րա­գի­ծը նրա փնտրտու­քի պատ­մութ­յունն է։
­Մի քա­նի ա­միս է, տար­բեր պա­հոց­նե­րում փնտրում եմ Եր­ևա­նի պատ­մութ­յա­նը վե­րա­բե­րող պա­տում­ներ, ֆո­տո­ներ, հու­շեր։ Եր­ևա­նը փնտրվում է։ Փնտր­տու­քի արդ­յունք­նե­րը միշտ չեն, որ գո­հաց­նում են։ ­Շատ հա­ճախ թվում է, թե ոչ թե դու ես փնտրում, այլ փնտրանքն ինքն է գտնում քեզ, իսկ դու միայն խայ­ծի վրա­յի որդն ես, որ ի­ջեց­վել է ան­հայտ ջրե­րում։
­Լի­նում են դեպ­քեր, երբ փնտրտու­քը քեզ տա­նում է շատ հե­ռու քո նախ­նա­կան մտա­ծում­նե­րից. տպա­վո­րութ­յուն է ստեղծ­վում, որ դու հա­վերժ շեղ­վել ես նպա­տակ­նե­րիցդ, ան­դառ­նա­լի կորց­րել գրվե­լիք տեքս­տը, բայց դա ա­վե­լի շատ գա­լիս է ան­սահ­մա­նութ­յան մեջ խճճվե­լու վա­խից, քան փնտրում­նե­րիդ բա­ցած նո­րա­նոր դռնե­րից։
­Քա­ղա­քի պատ­մութ­յու­նը քան­դում­նե­րի ու կա­ռու­ցում­նե­րի պատ­մութ­յուն է. քանդ­վում է այն, ին­չը քա­ղա­քի հի­շո­ղութ­յու­նը չի կա­րո­ղա­նում պահ­պա­նել, այդ ա­ռու­մով մեր քա­ղա­քը հի­շո­ղութ­յան կո­րուստ­նե­րի քա­ղաք է, քա­ղաք-հա­մա­կեր­պում, որ վա­խե­նում է ո՛չ շատ ա­ռաջ նա­յել, ո՛չ շատ հետ, ու ե­թե չխո­րա­նաս, չփորփ­րես, կյանքդ կանց­նի, ու չես էլ ի­մա­նա՝ որ­տե՞ղ ես ապ­րել, ո՞ւմ, ի՞ն­չի կող­քին ես ե­ղել, ե­ղե՞լ ես, թե՞ թերթ­վող գո­վազ­դի պես եր­ևա­ցել մի պահ ու վերջ։
­Քա­ղա­քի հի­շո­ղութ­յու­նը նրա ա­վե­րակ­նե­րի ու հո­ղան­ցում­նե­րի փնտրման խո­րութ­յունն է։
Ա­վա­նի ա­ղի հանք իջ­նել ու շունչ քա­շել, ա­րագ-ա­րագ, հե­տո հան­գիստ դուրս թող­նել օդ՝ էդ­պես մի ամ­սից ա­վե­լի, ու վերջ՝ հի­վանդ չես, հան­գիստ շնչում ես, ոչ ոք կո­կորդդ չի սեղ­մում, չես խզում, բուժ­վել ես, ու հի­մա մտա­ծում ես, որ ա­ռանց խո­րա­ցում­նե­րի շունչդ չի բաց­վի, ինչ ու­զում ես, ա­րա, ե­թե չխո­րա­նաս, փռթկա­լու ես, խռխռա­լու, ցեխ կուլ տա­լու, լռվե­լու։
Երբ խո­րա­նում ես ապ­րե­լուդ վայ­րի հի­շո­ղութ­յան փո­սե­րում, նույն է, թե ինքդ քո մեջ ներ­խու­ժես, մի ու­րիշ դի­տա­դաշտ բա­ցա­զա­տես ներ­սումդ՝ քան­դես-հա­վա­քես, քան­դես-հա­վա­քես։
Ու էդ­պես, մի խո­րա­ցու­մից հե­տո պատմ­վածք էի ու­զում գրել ­Հա­ջի ­Ջա­ֆար-բե­կի մզկի­թի քանդ­ման մա­սին, բայց միշտ ինչ-որ անբ­նա­կան ձանձ­րույթ ինձ պա­հում էր ան­գոր­ծութ­յան մեջ։
­Հա­ջի ­Ջա­ֆար-բե­կի մզկի­թը կան­գուն է մնա­ցել մինչև 80-ա­կան­նե­րի վեր­ջը, գտնվել է ­Վար­դա­նանց 22 հաս­ցեում, ­Գե­տա­ռի մոտ։ ­Բաք­վում հա­յե­րի ջար­դե­րի լու­րը լսե­լուն պես ինչ-որ մար­դիկ քան­դել են այդ կա­ռույ­ցը։ Մզ­կի­թի մո­տա­կայ­քում ապ­րող մար­դիկ, երևի, դեռ հի­շում են այդ շի­նութ­յան մա­սին։ Ո­րո­շել եմ գնալ, փնտրել մարդ­կանց ու հարց­նել, թե ինչ­պե՞ս են քան­դել այդ կա­ռույ­ցը, ին­չի՞ հա­մար։ Ես պետք է գնամ, կանգ­նեմ մո­տա­կա շեն­քե­րի մոտ ու սպա­սեմ տա­րեց մարդ­կանց ու հարց­նեմ, բայց թե նրան­ցից ում պետք է հան­դի­պեմ, ու ինչ պի­տի պատ­մի նա ինձ, ես չգի­տեմ. այս տի­պի փնտրու­մը պա­տա­հա­կա­նութ­յան հետ խառն է ու ինձ հա­մար ա­վե­լի հե­տաքր­քիր. այդ մարդն, ում հետ պետք է զրու­ցեմ, կա­րող է լի­նել քան­դող­նե­րից մե­կը, ով կա­րող է իր ա­րար­քը բա­ցատ­րել գի­տակ­ցութ­յան մթագն­մամբ կամ պար­զա­պես մի բան քան­դե­լու ցան­կութ­յամբ։
Փնտր­տու­քը ա­ռեղծ­ված է, ու քա­նի դեռ կան մար­դիկ, որ դրա­նով զբաղ­վում են գի­տակց­ված, եր­ևի թե կգտնվեն պատ­մութ­յուն­ներ, որ կստի­պեն հե­տաքրք­րութ­յա­նը՝ շար­ժել մեր հոգ­նած մար­մին­նե­րը, ու մենք կգնանք ­Վար­դա­նանց 22, Գ­նու­նու շու­կա­յի դա­լա­նով կմտնենք բակ, կմո­տե­նանք մի տա­րեց տղա­մար­դու, որ ծի­ծա­ղե­լով ըն­կե­րո­ջը պատ­մում է թո­ռան գժութ­յուն­նե­րի մա­սին, ու նա մեզ ցույց կտա ­Հա­ջի ­Ջա­ֆար-բե­կի մզկի­թին մո­տե­նա­լու ճա­նա­պար­հը, կպատ­մի, որ եր­կու օր­վա մեջ քան­դե­ցին, ի­րենք էլ չհաս­կա­ցան, թե ոնց, բուլ­դո­զե­րով, ա­րա­գի մեջ, քան­դե­ցին, փոքր բան էր, գո­մի պես, ժեշ­տից զոն­տիկ կար գլխին տնկած, ոնց որ Coca-Cola-ի անձ­րևա­նոց լի­ներ, չէիր էլ ա­սի, որ լուրջ բան ա, ա­վե­լի շուտ գոմ էր։
­Գա­ռաժ­նե­րի ա­րանք­նե­րով ըն­կե­րոջս հետ հա­սանք մզկի­թի գտնվե­լու վայ­րը, որ­տեղ քա­րե­րի կույ­տի մի­ջից մի սև ­կա­տու դուրս թռավ ու, ա­սես պա­րե­լով, մո­տե­ցավ մեզ, ես հի­շե­ցի ­Կա­պույտ մզկի­թի գմբե­թի նախ­շե­րը, ո­րոնց միշտ կատ­վի դեմ­քի եմ նմա­նեց­րել. կա­տուն մեջ­քը ձգեց, ու ձգե­լու հետ հա­մըն­թաց՝ ճան­կե­րը ա­ռաջ մղվե­ցին, ըն­կերս նկա­րեց կատ­վին, մի պահ թվաց, թե մզկի­թը դար­ձել է կա­տու. այդ միտ­քը շնչա­ռութ­յան պես ի­րա­կան էր։ ­Մենք նկա­րե­ցինք մզկի­թի տա­րած­քը ու կող­քի կա­վա­ծեփ հին երևան­­յան տնե­րը, ո­րոնք, ա­սես, թողն­ված էին դան­դաղ քայ­քայ­վե­լու հա­մար միայն։ ­Մի քա­նի րո­պե պտտվե­ցինք կա­վա­ծեփ կղզյակ­նե­րում, ո­րոնք եր­ևա­կա­յութ­յան փնտրում­նե­րում կա­րող են վե­րած­վել մի ողջ քա­ղա­քի, որ ան­դառ­նա­լիո­րեն մնա­ցել է աս­ֆալտ­նե­րի ծան­րութ­յան տակ, նո­րից ե­կանք քանդ­ված մզկի­թի վայ­րը, ու ես ինչ-որ ներ­քին մղու­մով սկսե­ցի փորփ­րել հո­ղը։
­Հա­ջի ­Ջա­ֆար-բե­կի մզկի­թի ա­վե­րակ­նե­րի կող­քի ավ­տոտ­նա­կի դռնե­րը բաց էին, ու բան­վոր­նե­րը Ford Transit-ի թափ­քից շի­նան­յութ էին դա­տար­կում այն­տեղ, նրանք զար­մա­ցած նա­յում էին, թե ինչ ենք փնտրում քա­րե­րի կույ­տե­րի մեջ, և­ ե­թե նրանք հարց­նեին, թե ինչ եմ փնտրում, ես, եր­ևի, կդժվա­րա­նա­յի պա­տաս­խա­նել ու մտքիս ե­կա­ծը կա­սեի կամ ագ­րե­սիվ տո­նով կգո­ռա­յի. «քեզ ի՞նչ, ա­րա, գործդ ա­րա»։
Մզ­կի­թի տա­րած­քից այդ­պես էլ ոչ մի հե­տաքր­քիր բան չգտա, միայն մի քա­նի մաշ­ված կա­վի կտոր­ներ և­ եր­ևի այս տեքս­տը գրե­լու ցան­կութ­յու­նը։
Ըն­կե­րոջս հետ քայ­լե­ցինք նրա տուն, խոտ ծխե­ցինք, սկսե­ցինք նա­յել Ուլ­րիխ ­Զայդ­լի «Ն­կու­ղում» դո­կու­մեն­տա­լը, ու երբ մա­զո­խիստ կի­նը պատ­մում էր, թե ին­չու է ի­րեն հա­ճույք պատ­ճա­ռում ցա­վը, պատշ­գամ­բի տակշո­րե­րի կույ­տի մեջ պառ­կած ան­տուն Գ­ևը գո­ռաց՝ «մա­մա­միա», մենք ծի­ծա­ղե­ցինք ու Գ­ևին խմե­լու բան տվե­ցինք, նա ու­րա­խա­ցավ, պատ­մեց, թե ինչ­պես է ծա­ռա­յել Աֆ­ղանս­տա­նում, ­Լի­բա­նա­նում, ­Հարավ­ս­լա­վիա­յում (սուտ) ու, որ ի­րի­կու­նը շե­ֆը ի­րեն պի­տի տա­նի Բ­յու­րե­ղա­վան գառ ու­տե­լու (սուտ)։
Գ­ևի փնտրտու­քի պատ­մութ­յու­նը իր ստե­րի մի­ֆա­կա­նա­ցումն է։
­Դո­կու­մեն­տա­լը նա­յե­լուց հե­տո դուրս ե­կա փո­ղոց, ար­դեն ե­րե­կո էր, ու մար­դիկ հան­գիստ էին թվում։ Չ­գի­տես ին­չու՝ նո­րից քայ­լե­ցի ­Հա­ջի ­Ջա­ֆար-բե­կի մզկի­թի ուղ­ղութ­յամբ, բայց բակ չմտա, պտտվե­ցի ու քայ­լե­ցի խաչ­մե­րու­կի կողմ ու մայ­թի մոտ կվաս վա­ճա­ռող կնո­ջից մի բա­ժակ կվաս վերց­նե­լով՝ հարց­րի. «­Ճիշտ ա՞, որ մե­ջը գորտ կա»։ ­Նա ծի­ծա­ղե­լով պա­տաս­խա­նեց, որ ե­թե լավ ման գամ, կգտնեմ։ Մտ­քումս կվա­սի ցիս­տեր­նի մեջ գոր­տեր փնտրե­լով՝ քայ­լե­ցի Ա­լեք ­Մա­նուկ­յան փո­ղո­ցի սկզբնա­մա­սի վե­տե­րոկ, Ի­ռան հարց­րեց` մե­նա՞կ եմ լի­նե­լու, իսկ ես, չի­մա­նա­լով ինչ պա­տաս­խա­նել, ա­սե­ցի, որ չգի­տեմ, եր­ևի մե­նակ կլի­նեմ։
Փնտր­տու­քը կվա­սի ցիս­տեր­նում մե­նա­կութ­յու­նը հաղ­թա­հա­րե­լու գոր­ծիք է։
­Վե­տե­րո­կի կենտ­րո­նի բազ­մապ­տուկ թու­նա­վոր կա­պույ­տով ներկ­ված փոք­րիկ շատր­վա­նի շար­ժի­չը անս­պա­սե­լի միա­ցավ, ու ջու­րը խշշո­ցով սկսեց վեր ցայ­տել՝ իր ձայ­նը խառ­նե­լով սո­վե­տա­կան մեծ դի­նա­միկ­նե­րից փչող ռու­սա­կան շան­սո­նին, Ի­ռան սուրճ ու ջեր­մուկ բե­րեց, ես ֆրթցրի սուրճն ու բա­ցե­ցի ջեր­մու­կի շի­շը, ա­մեն բան մի պահ թվաց կա­տա­րե­լութ­յա­նը մոտ ու նո­րից վե­րա­դար­ձավ իր սո­վո­րա­կան վի­ճա­կին։