Սուրեն Աբրահամյան/ Խռովարար այլագիրը

­Դա­վիթ Մ­շե­ցու «Այ­լա-գրութ­յուն» (2020) ժո­ղո­վա­ծուն հե­ղի­նա­կի ա­ռա­ջին գիր­քը չէ, բայց ո­րո­նում­նե­րի ճա­նա­պար­հի ի­րա­կան ա­նակն­կալն է: ­Մինչ այդ Մ­շե­ցին ծա­նոթ էր ինձ հե­ռուս­տա­հա­ղոր­դում­նե­րից մե­կում ծայ­րաս­տի­ճան զայ­րույ­թի հասց­նող կար­ծիք­նե­րով, խռո­վա­րար բռնկում­նե­րով: Եվ ա­հա տե­սալ­սում­նե­րին բա­նա­վի­ճե­լիս միտք էր հնչեց­րել՝ ա­սե­լով՝ ի՞նչ գի­տեք, թե ձեր առջև կանգ­նա­ծը նոր ­Չա­րեն­ցը կամ նրա նման մե­ծը չէ… ­Քիչ է ա­սել, թե այդ միտ­քը հա­նել էր ինձ հու­նից, և զղ­ջու­մը հե­տապն­դում էր տա­րի­ներ՝ այդ­պի­սի հա­ղորդ­ման ա­կա­նա­տե­սը լի­նե­լու հա­մար: ­Բայց Մ­շե­ցու «Այ­լա-գրութ­յուն» ժո­ղո­վա­ծուն, բա­րե­բախ­տա­բար, այլ երկ­խո­սութ­յան մղեց, որն ար­դեն բա­նաս­տեղ­ծութ­յան հիմ­քե­րի, պոե­զիա­յի հայտ­նութ­յան, հե­ռան­կար ու­նե­նա­լու, ո­րոն­ման ջան­քի խոս­տու­մը պարգ­ևեց:
Ի­հար­կե, ինչ­պես ա­սում են, Ա­պո­լո­նը գթա­սիրտ է ե­ղել և շն­չել է Մ­շե­ցու դեմ­քին, բայց ­Վար­պե­տը դեռ չի ապ­տա­կել ե­րե­սին… Ուս­տի՝ այլ-ը են­թադ­րում է ոչ միայն շնորհ ու­նե­նալ, այլև ժխտել մու­սա­նե­րի կան­չը, որ Ա­պո­լո­նը տվել է ժա­ռան­գա­բար: Այն մու­սա­նե­րի, ո­րոնք կրում են «շուն­չը ժա­մա­նակ­նե­րի», բայց, միա­ժա­մա­նակ, լսե­լի է բա­ռի նա­խա­հիմ­քի կան­չը: Մ­շե­ցին, ա­հա, բա­ռի այս եր­կու բևեռ­նե­րի՝ ի­րա­կա­նութ­յան բնագ­րի և ­պոե­զիա­յի ի­րա­կա­նութ­յան միջև է փնտրում այլ-ը, գրքի «­Նա­խա­բա­նի փո­խա­րեն» գրութ­յան մեջ ա­սում, որ «թրծվել է այդ ուղ­ղութ­յուն­նե­րից մի քա­նի­սի հնո­ցում» և ­հա­ջո­ղել է կլա­նել (յու­րաց­րել) «­Հո­մե­րո­սից մինչև ­Թո­մաս և ­Սա­րո­յան ­Գա­գիկ» (այ­սինքն՝ հին աշ­խար­հից մինչև նո­րը՝ ժա­մա­նա­կա­կի­ցը) և­ ի­րեն ի­րա­վունք է վե­րա­պա­հում «ի­մա­վա­րի քան­դել կա­նոն­նե­րը բո­լոր//ու ձևե­րից հայտ­նի չօգտ­վել» (14):
­Սա դեռ հայ­տա­րա­րութ­յան նա­խա­սկիզբն է, որ բա­նա­վի­ճող լիցք ու­նի և ­ծա­գում է բա­ռի նա­խա­հիմ­քի հետ առն­չութ­յու­նից, ո­րից վտար­վել է պոե­զիան: Ուս­տի, ինչ­պես ա­սում է բա­նաս­տեղ­ծը, «այլևս անհ­նար է բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը (թող ա­կան­ջը կան­չի Հ­յոլ­դեո­լի­նի)» (13) և ­տեն­դա­գին փնտրում է այլ-ը: Այ­նու­հետև հա­վե­լում է, թե ին­քը այն սե­րունդն է, որ «պի­տի փոր­ձի հաղ­թա­հա­րել (և­ ա­պարդ­յուն հար­կավ)» ­Չա­րեն­ցին, ­Ռիլ­կեին, Ե­սե­նի­նին և Էլ­յո­ւա­րին, «քա­նի որ ա­մե­նա­փա­ռա­վոր կեր­պով երգ­ված են//բո­լոր գե­տե­րը, լճե­րը, ծո­վե­րը//ար­ևը, լու­սի­նը, քա­մին…» (13), մի խոս­քով՝ բնութ­յու­նը, ի­րե­րը, հայ­րե­նիք­ներն ու պե­տութ­յուն­նե­րը, սե­րե­րը՝ նո­րա­ծիլ ու հա­սուն, աղ­ջիկ­նե­րը՝ կու­սութ­յուն պա­րար­տաց­նող, պոռ­նիկ­նե­րը՝ մայ­թեզ­րե­րին ծաղ­կող… Ո­րեմն, շնչա­վոր ու ան­շունչ ա­մեն բան, երբ երգ­ված են բո­լոր հնա­րա­վոր ու անհ­նար մե­թոդ­նե­րով, այլևս անհ­նար է եր­գել, քա­նի որ «բո­լոր դա­րե­րում բա­նաս­տեղ­ծութ­յան ծանր ձմեռ­ներ են ե­ղել կար­ծես,//սա­կայն այս մե­կը սար­սա­փե­լի է», հնա­րա­վոր չէ «յո­լա գնալ աս­ֆալ­տան­յու­թով» («Ոտ­քը՝ ոտ­քիս», 40), «մայ­րա­քա­ղա­քը տա­ղանդ չի ծնում, ո՞ւր մնաց՝ հան­ճար» («Ես հա­սու ե­ղա…», 49) և «կախ­ված ենք հին կաղ­նուց//խա­մա­ճի­կի թե­լե­րով» («Այն, ինչ խամ­րել է վա­ղուց», 62):
Մ­շե­ցու այ­լաշ­խար­հի իղ­ձը այս­պես խամ­րում է եր­գի պա­կա­սից, ա­հա ին­չու նա­խա­պես ա­սում է, թե «այլևս անհ­նար է բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը»: Եվ, քա­նի որ հար­ցադ­րու­մը վա­ղուց ար­դեն կա մեր քննա­դա­տութ­յան մեջ և ­նույն հարց­ման մի­ջո­ցով է, որ հնա­րա­վոր է քննութ­յամբ վեր­լու­ծել ար­դի հայ պոե­զիա­յի հիմ­քե­րը, ա­պա Մ­շե­ցին բա­նաս­տեղ­ծութ­յան հղա­ցու­մը վե­րապ­րում է այդ հիմ­քով: ­Վե­րապ­րում է այն­պես, ինչ­պես «ըն­դու­նում են լույ­սի գե­րիշ­խա­նութ­յու­նը», երբ հեշ­տիվ տրվում են(ք) մթին, «մռնչում, իբր, ի­մաստ­նա­ցած լոր­ձը դե­կա­դան­սի», երբ «մեր­ձե­նում են(ք) (ա­մո­թան­քով հար­կավ)//բնութ­յու­նը մեր տաք ու նախ­նա­կան» («Ըն­դու­նե­լով լույ­սի գե­րիշ­խա­նութ­յու­նը», 17) և «մեզ ո­չինչ չի մնում, քան եր­գե­լը մաշ­կով» («Եվ հի­մա», 20): Ուս­տի, հա­վե­լում է բա­նաս­տեղ­ծը, «այ­լաշ­խար­հի իղ­ձը թա­ղել վա­ղուց,//հո­գե­հա­ցը տվել…» և «մեղմ ա­սած (սպա­սում ենք), պրծնենք էդ մե­ռե­լից աղ­տոտ» (20): Եվ թեև «այ­լաշ­խար­հը միակ փրկութ­յունն է հո­գու», և ­չի ըն­դու­նում «ծա­ղիկն ալ­պիա­կան ա­ղոթ­քը ճահ­ճի» («Եվ մեղ­քե­րը բո­լոր», 27), և «մար­մի­նը մար­մին չէ միայն, այլ նախ և­ ա­ռաջ հոգ­ևոր ցնորք» («Եվ հի­մա…», 31), ա­պա «շրջան­ցե­լու հա­մար եր­գը, լռութ­յու­նը և ­կան­չե­րը բո­լոր»՝ բա­նաս­տեղ­ծը փա­կում է ուն­կե­րը, ինչ­պես Ու­լիսն է իր ուն­կե­րը փա­կում՝ սի­րեն­նե­րի եր­գից չկա­խարդ­վե­լու, նոր խոսք ա­սե­լու հա­մար, քա­նի որ «նոր խոսք ա­սե­լուց,- ա­սում է Մ­շե­ցին,- վա­խե­նում է նա, ով հնի հան­դեպ պաշ­տա­մունք չու­նի» («Շր­ջան­ցե­լու հա­մար եր­գը», 42):
Մ­շե­ցու այ­լագ­րութ­յու­նը ա­հա այս­պես է ձևա­վոր­վում՝ «մերթ երկն­քում, մերթ երկ­րի վրա», ո­րով­հետև «հաս­կա­նում է ջրե­րի լե­զուն», իսկ «ե­րե­սուն ոս­կին, ինչ խոսք, դյու­թիչ է», և «աչ­քե­րի մեջ գրքեր են այր­վում» («­Մերթ երկն­քում եմ», 41): Իսկ այս­պի­սի մղձա­վան­ջից պետք չէ վա­խե­նալ, բայց և «պետք չէ հիա­նալ այն մտքե­րով, ո­րոնք չեն գրվում մղձա­վան­ջի մեջ» («Ոտ­քը՝ ոտ­քիս», 40):
Շր­ջապ­տույ­տը, ո­րի մեջ հայտն­վել է բա­նաս­տեղ­ծը, խոս­քի ո­լոր­տի շրջա­պտույտ է, որ ա­վե­րում է խոս­քը ա­պոե­տիկ սկզբի ներ­խու­ժու­մից, զգա­յա­կան աշ­խար­հի խաբ­կան­քից, օր­վա ծի­սա­կան մո­լո­րութ­յու­նից, բա­նաս­տեղ­ծի ի­րա­կան խո­հե­րից՝ եր­բեմն ա­ռօր­յա, եր­բեմն ծույլ ու գա­վա­ռա­միտ: ­Բայց բա­նաս­տեղ­ծա­կա­նի շրջապ­տույտն էլ ծա­գում է սրա­նից՝ բա­ռի գո­յա­բա­նա­կան ներշն­չան­քից, երբ կա­րող է «ճա­յը դառ­նալ ռումբ//ու ռում­բը թի­թեռ,//լի­ճը սուրճ դառ­նա(լ) ու սուր­ճը՝ ա­ռու,//մար­դը՝ սինձ, իսկ սին­ձը՝ մուշ­տակ» («­Նա­խա­բա­նի փո­խա­րեն», 14): Այս­պես է, որ բա­նաս­տեղ­ծը վաս­տա­կում է այ­լագ­րե­լու իր ի­րա­վու­քը, որ ծնվում է մեղ­քի զգա­ցու­մից, երբ ա­մուր կանգ­նած ոտ­քե­րին ա­ռողջ, կա­ղում է դարձ­յալ և կռ­նատ է՝ թևե­րով ա­ռողջ, բայց մեղ­միվ փա­թիլ­վում է խիղ­ճը երկ­նա­վո­րի, բա­նաս­տեղ­ծը ձայն է լսում հա­րա­զատ քրոջ, սփոփ­վում ժխո­րում այս, երբ ճախ­րում է իր հո­գու երկն­քում հե­րո­սա­կան ­Գայ­լը, և­ ա­ղո­թում է կրկին բա­նաս­տեղ­ծը մայր բնութ­յա­նը, որ այս շփոթ դա­րում վե­րա­դարձ­նի ի­րեն ման­գա­ղը դա­րի, հոր զայ­րույ­թը երկն­քի վրա, մոր գիր­կը խո­տա­բույր և­ այս­պես գրկած դժոխ­քի դռնե­րը դյու­թիչ, մի քնքուշ ձեռք՝ Աստ­ծո վեր­ևից իր թա­րա­խա­պատ վեր­քը դար­մա­նի («Ըն­դու­նե­լով լույ­սի գե­րիշ­խա­նութ­յու­նը»): Ին­չո՞ւ: Ո­րով­հետև փոք­րա­ցել է բա­նաս­տեղ­ծը վա­ղուց, բայց դարն այս բարձր է պոե­տից, և ­պետք է հաշտ­վել դա­րի հետ («­Լի­նել հպարտ», 103): Իսկ բա­նաս­տեղ­ծե­լը, Մ­շե­ցու ըն­կալ­մամբ, բա­ցա­կան է խոս­քի, վկան՝ չապ­րած օ­րե­րի, իսկ այդ­պես «սո­խակն է եր­գում զույ­գին փնտրե­լիս» («­Բա­նաս­տեղ­ծելս», 87): Ու­րեմն, ին­չո՞ւ շո­շա­փել ան­շո­շա­փե­լին//և­ ընտ­րել վեր­քը, երբ սպին չկա («Երբ դա­վա­նանք ենք դարձ­նում…», 92), երբ հար­կա­վոր չէ «բա­նեց­նել զեն­քե­րը մտքի… ե­թե փամ­փուշտն է սա­կավ», ուս­տի, ինչ­պես եզ­րա­կաց­նում է Մ­շե­ցին, «սրտի ուռ­կա­նով հրթիռ չես բռնի//հո­գու մո­սի­նով չես խփի կա­քավ» («­Հեշտ չէ», 95): Ի՞նչ է մնում ու­րեմն բա­նաս­տեղ­ծին՝ այ­լաշ­խար­հի իղ­ձը և­ ան­շո­շա­փե­լին, որ բա­նաս­տեղ­ծութ­յամբ է վկա­յում պոե­տին, բայց ան­կու­մը եր­գի մեղ­քով ու աղ­տե­ղութ­յամբ է պա­տում աշ­խար­հը, բա­նաս­տեղ­ծին իր հո­գու ան­դուն­դը գլո­րում, ինչ­պես կոր­ծան­ված մե­ղե­դին, որ ապս­տամ­բութ­յան ո­գի է ծնում, բա­նա­վե­ճի կրքով լցնում բա­ռի մե­ղե­դին: ­Հա­կադ­րութ­յան ո­գին տե­ղա­տա­րափ անձր­ևի պես բա­ռե­րը փո­խա­կեր­պում է մղձա­վան­ջի, թեև բա­նաս­տեղ­ծը չգի­տի և ճշ­տել է պետք, թե «հո­գե­խան­գար­ման թանձր պա­հե­րին//պայ­ծա­ռա­նո՞ւմ ենք, թե՞ խոս­տո­վա­նում» («Թ­փերն են ա­ճում…», 55): ­Բայց թփերն ա­ճում են կաղ­նու ստվե­րում և ­չար­դա­րաց­ված ըմ­բոս­տա­ցում կա՝ թաքն­ված ստվե­րում: ­Բա­նաս­տեղ­ծի ե­րակ­նե­րում հո­սում է ա­վի­շը բո­լոր բույ­սե­րի, ո­րոնք մնա­ցել են ջրհե­ղե­ղի տակ: Եվ ե­թե սուտ չէ գի­րը, թե կյան­քը մեզ­նից է սկսվել, ա­պա «ին­չո՞ւ ենք մենք դա­գա­ղի մեջ» (55), երբ ծա­ղիկ­նե­րը ա­ղո­թում են գի­շեր­վա մթնում, սո­խակ­նե­րը ջազ նվա­գում զա­ռի­թափն ի վար, փոք­րիկ քո­թո­թը խույս է տա­լիս շնա­գայ­լե­րից և ­ձորն է ընկ­նում: ­Բա­նաս­տեղ­ծը քնել է այս­պես իր մթին մղձա­վան­ջում և չ­գի­տի, թե «տե­րը այս­քա­նը տես­նե­լով՝ ին­չո՞ւ է շուտ քնել այս­քան» («Թ­փերն են ա­ճում», 55):
Ե­ղե­րա­ժա­մը այ­ցե­լում է բա­նաս­տեղ­ծին, կեն­ցա­ղա­խույս հո­գին ըմ­բոս­տա­նում, եր­գում է մաշ­կով, և չկա ոչ մի թաքս­տա­րան, անհ­նար է խեղ­դել աղ­մու­կը մարմ­նի, ուս­տի եր­գը՝
Ա­ղո­թա­ժա­միս մայ­րա­մուտ էր բորբ,//սի­րա­գույն մի երգ՝ ար­ևա­ժա­միս,//ար­ևա­մու­տիս՝ այ­գա­բաց մի ցոփ,//հե­թա­նոս մի էգ՝ սևսաթ գի­շե­րիս… (18)
­Հո­րի­զո­նի հե­ռուն փակ է, ուր ան­լույս աստ­ված­ներն են, հո­րի­զո­նից դուրս՝ հույս կա լու­սա­վոր, ճեր­մակ փա­թիլ­նե­րին արև­ներ են իջ­նում, բայց «ինչ-որ մի Աստ­ված ջա­նա­սի­րա­բար սո­վո­րեց­նում է մեղ­քե­րը պար­տա­կել» («Ա­ղո­թա­ժա­մին», 22): ­Բայց ե­թե ի սկզբա­նե սահ­ման­ված է մե­ղա­վոր ապ­րե­լը, ա­պա ին­չո՞ւ հրա­ժար­վել գի­նուց, կա­նան­ցից «փոքր կամ մեծ չա­փա­բաժ­նով,//դա էլ ար­դեն ըստ մեր վճա­րու­նա­կութ­յան» (23): Հրճ­վանք է ապ­րում բա­նաս­տեղ­ծը ա­սես, երբ ա­մեն ան­գամ, ինչ­պես ա­սում է, «սպա­նում եմ քեզ կամ ինձ», և «գի­նին հո­սում է իմ գե­նի հետ այն­պես,//ինչ­պես շուր­թերս ու­սե­րիդ վրա» և, լա­ցե­լու տե­ղակ, «ժպտում է ցի­նիկ հո­գու(ն) ու­ռե­նին», իսկ բա­նաս­տեղ­ծը հի­շում է ա­ռա­կը, թե ինչ­պես «մի մութ ա­վա­զակ//հան­դի­պեց բա­րի տեր­տե­րին» («Ա­մեն ան­գամ», 24): ­Տեր­յա­նի տողն է նաև այդ­պես ա­սում՝ «և ­սար­սա­փե­լին՝ թվում է դյու­թող…», որ բնա­բանն է «Ա­մեն ան­գամ» բա­նաս­տեղ­ծութ­յան: Ուս­տիբո­լոր մեղ­քե­րը՝ գրված և չգր­ված, ա­վե­տել են «այս ծեր մո­լո­րա­կի խա­վա­րու­մը», սա­կայն «ոչ աչք ե­ղավ, ոչ ա­կանջ», և «մենք այլևս չու­նենք ա­պաս­տա­րան,//քա­նի որ աշ­խար­հի բո­լոր պա­տու­հան­նե­րից//բաց­վում է քա­ղա­քը՝//պոռն­կու­հու իր ցոփ շքե­ղութ­յամբ» («­Ցա­վոք...», 29): Եվ գու­ցե ան­դունդն այն­քան սար­սա­փե­լի չէ, որ­քան ան­կու­մը դե­պի խոր­քը ան­դուն­դի: ­Բայց ստո­րոտ­ներ կան, որ բարձր են ա­վե­լի, քան գա­գաթ­նե­րը, և­ ա­ռաս­պել է տեն­չում Մ­շե­ցու հո­գին, թեև շաղ­կապ­ված է մե­տա­ֆի­զի­կա­յի, ռեա­լիզ­մի և ­նոր աստ­ված­նե­րի խա­չին, ուս­տի երբ «իս­կան­դեր­ներ են բե­րում քեզ վրա՝//նետ ու ա­ղե­ղով դե­մը չես ել­նի» («­Հի­մա», 53): Անհ­նար է, ու­րեմն, հաշտ­վել խա­վար­ման դեմ, որ մենք ենք ստեղ­ծել: ­Մարդն այս­պես իր նա­խա­կերպ­ման օ­րից մրցել է կրա­կի, ջրի, քա­մու և­ օ­դի հետ, ո­րոնք ի­մաս­տուն էին մեզ­նից, ո­րոնց փոր­ձե­ցինք են­թար­կել մեր մտքին: Մ­շե­ցին կտա­կա­ռուն է և ­պար­տա­պա­նը այն ան­կու­մի, որ միտքն է հյու­սել: Այդ­պես «պայ­քա­րել և­ ոչն­չաց­րել ենք մի­լիոն մեր­պե­սի,//որ­պես­զի խու­ժենք այս աշ­խար­հը մութ» («­Նա­խա­կերպ­ման օ­րից», 32), շրջան­ցե­լու հա­մար եր­գը, բո­րոտ­նե­րի նման ճանկ­ռե­լով հո­ղը, որ մար­մինն է մեր՝ հո­գի ա­ռած, ան­տառ­նե­րը հնձել հսկա գե­րան­դիով, աղ­տո­տե­լով աստ­ծո հանգր­վա­նը վեր­ջին, ուր «դեղ­ձա­նիկ­նե­րը՝ բա­նից ան­տեղ­յակ//դայ­լայ­լում են դեռ» (43): Այդ­պես «ա­ղոթք­նե­րը, ե­թե չեն հնչում լռութ­յան ձայ­նով,//ա­նար­գանք­ներ են՝ երկն­քին ուղղ­ված» (43), ուստի՝
ինչ հեշտ է խաբ­վում Աստ­ված վերևում՝//մինչ­դեռ ներք­ևում խո­րա­մանկ է նա… (43):
Գ­լոր­վում են ա­հա մեր սխրանք­նե­րը փառ­քի գա­գա­թից, ինչ­պես հե­րո­սի գլուխն է ընկ­նում կա­ռափ­նա­րա­նից, և ­դաս չենք քա­ղում, չի շտկվում ուս­տի է­պո­սը նաիր­յան ցե­ղի («Եվ գլո­րում են», 64), արթ­նա­նում մեր մեջ և ­կորց­նում ենք սահ­ման­նե­րը բա­րե­պաշ­տութ­յան, ինչ­պես քա­հա­նան հա­վատն է կորց­նում բաց ծունկ տես­նե­լիս («Երբ քա­րան­ձավն է…», 68), օ­րե­րի մեջ դե­ղին բազ­մա­նում է ցա­վը («Օ­րե­րի մեջ», 65), մենք նպաս­տում ենք դե­ղին ծխին («­Մենք բո­լորս…», 34) և «­Կա­յե­նի նման ձա­խո­ղել ենք ար­դա­րութ­յու­նը» («Այն, ինչ խամ­րել է», 62): Ա­մե­նու­րեք, մեր երկ­րի ներ­սում թշնա­մա­կան զոր­քեր են՝ կիրթ ու բա­րե­համ­բույր, լրտես­ներ՝ թշնա­մա­կան ըն­դու­նա­րան­նե­րում և դ­րան­ցից ներս, ո­րոնք ի­րենց ըն­դեր­քը թո­ղածմեր ըն­դերքն են պե­ղում («­Հի­մա, երբ երկ­րի ներ­սում», 56), և­ ա­մեն ինչ խամ­րել է վա­ղուց, և­ ետ չես բե­րի բա­ռե­րով («Այն, ինչ խամ­րել է», 62), ուս­տի մեզ բան չի մնում, քան որ­դը լի­նել ա­ռողջ պտղի մեջ, բազ­մաց­նել մեղ­քի բա­ժի­նը և հ­րա­ժար­վել ծանր ոտ­քե­րից, որ «վա­խերն են մեր» («­Հի­մա», 57): Օր­վա լրա­հոսն ա­հա այս­պես է ա­վե­տում՝
ՀՀ նա­խա­գա­հը, ձյան չկա­յի պատ­ճա­ռով//ցե­խագն­դի է խա­ղա­ցել ե­րե­խա­նե­րի հետ,//ՀՀ ա­ռա­ջին տի­կի­նը սպաս է կե­րել,//ՀՀ վար­չա­պե­տը՝ քյալ­լա… (76)
­Լու­րե­րի հոս­քը ձեր­բա­զա­տում է բա­նաս­տեղ­ծութ­յան կա­պանք­նե­րից, և, պետք է ա­սել, ամ­բող­ջաց­նում «Այ­լա-գրութ­յան» հղաց­ման ի­մաս­տը: Ա­զատ խոս­քի ռիթ­մը, տո­ղը, պատ­կեր­նե­րի հո­սող վեր­լիբ­րը, սար­կազ­մի հնչե­րան­գը ա­պոե­տիկ սկզբի դռներն է բա­ցում, որ տա­նում է դե­պի ­Հովհ. Գ­րի­գոր­յա­նի բա­նաս­տեղ­ծութ­յան նա­խա­հիմ­քը: Լ­րա­հո­սի մեջ ներ­խու­ժում են տո­ղեր, ո­րոնք ազ­դա­րա­րում են հա­մաշ­խար­հա­յին լու­րեր, կա­ռա­վա­րութ­յան այն­պի­սի ո­րո­շում­ներ, ո­րոնք ան­նա­խա­դեպ հղա­ցում­ներ են՝ տնտե­սութ­յան ա­ճը խթա­նե­լու, ար­ևել­քից ար­ևը ծա­գե­լու, արև­մուտ­քում՝ մայր մտնե­լու, եր­կի­րը՝ իր ա­ռանց­քի շուր­ջը պտտվե­լու՝ ինչ­պես որ լի­նում էր նախ­կին­նե­րի ձե­ռամբ: ­Հա­ջոր­դում են այ­նու­հետև ե­ղա­նա­կի տե­սութ­յան, սպոր­տա­յին լու­րեր, ռազ­բոր­կա­ներ ԱԺ նա­խա­գա­հի և­ ընդ­դի­մա­դիր­նե­րի միջև, ՍԴ-ն գր­չա­հա­րե­լու, ան­հա­մա­չափ ուժ կի­րա­ռե­լու մա­սին վար­չա­պե­տի հրա­հանգ­ներ, «Իմ քայ­լը կցութ­յան» ար­կած­նե­րը… Իսկ վեր­ջում՝ կուշտ ու կուռ պատ­գա­մա­վոր­ներ, աս­ֆալ­տին է­լեկտ­րա­շո­կով փռված հին ռե­ժի­մի մնա­ցուկ­ներ և ­խա­ղաղ պայ­ման­նե­րում… կրկին մա­հա­ցած զին­վոր՝ նախ­նա­կան վար­կա­ծը՝ ինք­նաս­պա­նութ­յուն («Օր­վա լրա­հո­սը», 77):
Ո­գու կո­րուստն այս­պես է դառ­նում ա­ղե­տա­լի: Մ­շե­ցին ո­գու կորս­տի բե­ռով հաս­նում է զգա­ցա­կա­նի մա­կար­դա­կին՝ քա­ղա­քը ան­վա­նե­լով ճահ­ճա­քա­ղաք, քա­ղա­քակր­թութ­յու­նը՝ ան­դեմ, երբ երկ­րում «աղ­բի տոպ­րակ­ներն են ճախ­րում, ոնց ծո­վե­րի վրա ճա­յե­րը մեծ» («Իմ երկ­րում», 80), արև­մուտ­քը ներ­խու­ժում գեն­դե­ռով, ար­ևել­քը՝ խամ­րում իր գույ­նե­րով և ­հաս­նում է ե­ղե­րա­ժա­մը: ­Քա­ղա­քակր­թութ­յան գույ­ներն այլ կերպ է տես­նում Մ­շե­ցին, գու­ցե էմ­պի­րիկ, իր ան­դուն­դից՝ վրի­պող: Գր­վում են նաև գոր­ծեր, ինչ­պի­սիք «Էլ գ7», «Ընդ­դեմ գեն­դե­ռի, ֆե­մի­նիզ­մի և ռն­գեղջ­յու­րաց­ման» (այն էլ բար­բա­ռա­խոս), ո­րոնք գու­ցե և ­պետք է տեղ չու­նե­նա­յին իր լավ գոր­ծե­րի կող­քին: ­Գու­ցե այս դեպ­քում ճիշտ է ա­սել… մե­ռել­նե­րի մա­սին լռում են, ո­րով­հետև խոս­քը, որ աս­վում է, հի­շո­ղութ­յուն ու­նի… Իսկ հի­շո­ղութ­յան ար­մա­տը գու­ցե քա­ղա­քը և ­քա­ղա­քակր­թութ­յու­նը չէ, որ Մ­շե­ցին շաղ­կա­պում է ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան, արևմտ­յան ա­վան­դույ­թի հետ և­ ա­սում.
­Ցան­կա­ցած ազ­գի կոր­ծան­ման հա­մար//իշ­խա­նութ­յու­նը տուր ժո­ղովր­դին.//(ար­նա­գույն են դե­մոկ­րա­տա­կան//բո­լոր նա­վե­րի ա­ռա­գաստ­նե­րը)… (36)
­Մի՞­թե դրա­նից է, երբ բա­նաս­տեղծն ա­սում է՝ «իմ հո­գին դար­ձել է պոռն­կա­տուն»: ­Չէ՞ որ ո­գու կո­րուստն ան­դառ­նա­լի է, և «ինչ տա­րավ Եփ­րա­տը վա­րար, ինչ կտա­նի ­Ծե­րու­կը հայտ­նի, ան­դառ­նա­լի է» (60): Եվ թե´ Ար­ևելք գնաս, թե´ Արև­մուտք, ինչ­պես ա­սում է բա­նաս­տեղ­ծը, «շղթայ­ված ենք Ա­վե­տա­րա­նի հա­տոր­նե­րում» (152), և ­մեր «հա­վեր­ժութ­յու­նը կան­խե­լու հա­մար//պետք է կան­խեին (մեր) հառ­նումն ա­ռա­ջին» («Ես չեմ մա­հա­նա», 70): Ուս­տի` «ճղատ­ված ծառն ան­գամ կճյու­ղա­վոր­վի,//թե ա­ռողջ պա­հենք ար­մա­տը նրա», և ­հա­մախմ­բու­մի ծա­ռը մեր նվազ պտուղ­ներ չի տա, երբ մաք­րա­գործ­վի նաիր­յան ցե­ղի է­պո­սը, որ մու­րաց­կա­նի սո­վո­րութ­յամբ, մեր օ­րե­րի մեջ, բա­նաս­տեղ­ծի տո­ղե­րի մեջ ըմ­բոս­տա­նա­լով, մաք­րի հե­ղե­ղի պես, ոչ թե դառ­նա վճիռ («­Մի ար­դա­րաց­ված ֆի­դա­յութ­յուն կա», 60): Իսկ այդ­պի­սի վճիռ է սոսկ Ար­ևել­քին ա­պա­վի­նե­լը (ինչ­պես ա­սում է Մ­շե­ցին՝ աշ­խար­հագ­րա­կան ի­մաս­տով) և «Մ­նա­ցոր­դաց» շար­քում «­Մեր քայ­լը» բա­նաս­տեղ­ծութ­յան հղա­ցու­մը նաև, ուր աս­վում է.
­Մեր ­Քայ­լը գեթ ցատկ էլ չդար­ձավ,//Էլ չա­սեմ ճախր ու թռիչք՝//Ցն­ծութ­յան վայրկ­յա­նը ան­ցավ//Ու մնաց չա­րա­գույժ մի կռինչ: // Եվ նրանք, որ ե­կան խոս­տու­մով՝//Ար­ևի, երկն­քի և ­բա­րու,//­Շատ չան­ցած՝ ար­դեն իսկ կոստ­յու­մով//­Գո­ղա­ցան հա­տի­կը գա­րու: (126)
Այդ­պես էր, երբ «ամ­բողջ պա­հուս­տը ցո­րե­նի//գռփե­ցին նա­խորդ­նե­րը պիղծ», որ մուկ էին, բո­րե­նի (126): Իսկ նո­րը բամ­բա­կե բարձ է թվում թեև, բայց գու­ցե նոր բար­քե­րի մաք­րա­գոր­ծու­մը մեր ներ­սի ե­նի­չե­րուն, տե­րե­րին ջհուդ՝ յու­րա­յին և ­պերճ, մեր ցաս­ման հե­ղե­ղի մեջ վտա­րի և ­կոր­ծա­նի: ­Բա­նաս­տեղծն էլ, ներշնչ­ված եր­գով, կրկին ա­սի.
­Հե­ռաց­րեք բար­քե­րը ձեր պիղծ,//Ին­ձա­նից, աշ­խար­հից իմ լու­սե,//­Չեմ անց­նում, հաս­կա­ցեք, ձեր մա­ղից,//­Չեմ կա­րող դա­վե­րը ձեր հյու­սել: (105)
Իսկ բա­նաս­տեղ­ծը այլ է, և ­գիրն իր այլ է, «բնութ­յան զույգ ար­ցունք­ներն են ­Պոետն ու ­Տե­րը» (52), լքված ու հպարտ, որ ծաղ­րում է բար­քե­րը խորթ «Ար­քա­յի և Աստ­ծո պես» («­Հե­ռաց­րեք», 109): Մ­շե­ցին, ան­շուշտ, վրի­պում է և­ աշ­խար­հա­յաց­քի ու տե­սո­ղութ­յան հա­սու­նաց­ման խնդիր ու­նի՝ ա­վե­լի լայն և ­խոր տես­նե­լու, քան իր հո­գու խռով­յալ ան­դունդն է, որն, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, մի ար­դա­րա­ցում ու­նի: Ու­զում է տես­նել «դռան այն կող­մը», բայց երբ այն­տեղ է, «ողջ ուժգ­նութ­յամբ այս կողմն է ձգտում» («Ե­ղե­րա­ժա­մը ե­կավ», 54): Ուս­տի ա­սում է, թե «բա­նաս­տեղ­ծի հա­մար ե­րի­տա­սարդ է շատ//ու տա­րեց ար­դեն՝ պոե­տութ­յան քիմ­քին» (79), ժա­մա­նակ­նե­րը փոխ­վել են թերևս, «վե­րա­դարձ­նե­րը տուն չեն բե­րում», ան­հա­մա­չափ են բաշխ­ված դե­րե­րը մեր ու բնութ­յան («­Բա­նաս­տեղ­ծի հա­մար», 79): ­Բայց բա­նաս­տեղ­ծե­լը, ինչ­պես հա­վե­լում է Մ­շե­ցին, «մեր հո­գի­նե­րի ծա­րավն է (երկ­նում) ա­նա­պատ­նե­րում» (79), և ­չի վա­խեց­նում դիա­կը մահ­վան» (80), երբ, միև­նույն է, պոե­տը լի­նում է նախ իբրև վկա: ­Բայց երբ լու­սանց­քից դուրս է, չի հար­մար­վում այն­տեղ: Ուս­տի կրում է պոե­տի խա­չը որ­պես պատ­գամ և­ ա­ղեր­սում է, որ չկան­չեն ի­րեն այն­տեղ, որ­տեղ նա չկա, և չ­խա­չեն այն­տեղ, որ­տեղ կա­րիք չկա: ­Խա­թար­վում է իր ներ­սը, երբ ի­րե­նից դուրս են նա­յում ի­րեն, տա­նում մեջ­տեղ, երբ լու­սանց­քից դուրս է, այլ է ու այ­լա­գիր, որ միայն ի­րենն է: Ա­հա ին­չու պատ­գա­մի պես է ա­սում վեր­ջին խոս­քը.
­Դիրք ու պաշ­տոն, գի­տե՛ք,//Ա­տե­լով եմ ա­տում.//­Փող­կա­պա­վոր տա­կա՞նք՝//­Լավ է փտեմ բան­տում://Քծ­նանք, ոս­կի ու փառք,//­Մի´ ստի­պեք՝ մեկ է,//Ես զին­վոր եմ, տղե՛րք,//Եվ դա… առ­հա­վետ է://Ինձ մի քա­շեք ներքև՝//Թռ­չե­լու եմ, մեկ է,//Ես պոետ եմ//­Գի­տե՞ք, որ դա կեն­սա­կերպ է: (107)
­Սա է, որ ար­դեն ա­պա­գա­յի ան­խար­դախ խոս­տում է, հրա­վեր, ինչ­պի­սին միայն պոե­տի ներ­քին ձայնն է այ­լաշ­խար­հի կան­չով հրա­վի­րում… Եվ իմ սպա­սումն է, որ խռո­վա­րա­րը փո­խա­կերպ­վի ապս­տամ­բի…