— Արթնացրու ինձ, մա՛մ։
Դասից չե՞մ ուշանում։
Գոնե մեջքս թաց չի՞։
Բա… նախաճա՞շս։
Արթնացրու ինձ, մամ…
Վիզ ծռեցիր, որ սոխակը բալիդ համար տաղերով քուն բերի, բայց բազեն բերեց ու չտարավ։
«Թող որսդ, արի, քաջասիրտ բազե,
Քո երգը գուցե իմ որդին կուզե,
Բազեն որ եկավ, որդիս լռեցավ,
Ռազմի երգերի ձայնով քնեցավ»:
ՔՆԵՑԻ
Երազ եմ տեսնում.
շաղախված պատ երազ մը…
«Իսկ ինչպե՞ս է դա սկսվում…»:
Խրամատի թունդ հողը խժռեց ու խլացրեց ձայն առած այս միտքս սեպտեմբերի 27-ի լույս գիշերին։
Լուսաբացին, ժամը 07։10-ին (ստույգ իմացել եմ հետո), նույն հողը շփման գծում գիշերվա իմ խլացած հարցադրանը բացահայտ դավաճանությամբ չդիմացավ ու բարձր պատմեց բոլորին, բղավեց։
Վախենում եմ ասել, որ պատասխանեց…
«Այ թե ինչպես»:
Համենայն դեպս հողը պայթեց, թնդաց հենց շփման գծին։
Ձայնիս արագությունը ալիքավորվել ու ընթացք էր ստացել հողի տակ։
Սա մինչև գերեզման տանելու պատմություն է. գերեզման, որովհետև հաշիվներս հողի հետ չմաքրված են մնացել։
Հողը թշնամիներ ունի՞։
Հողն էլ մայր է։ Մայր հող։
Տեսնես նա՞ ում էր քնած թողել։
Մայր հողը, որ բոլորիս մայրն է, այսօր սկսում է ցավալ կախովի կրակներից։ Երկինքը, որտեղ նստած է Տերը, իր ոտքերի տակով սրընթաց թռչում են ռումբերը, և ամպակալում է, և չգիտեմ էլ՝ ինչ է կալում։
Վախենում եմ բարձր մտածելուց, հողը խաբարբզիկ դուրս եկավ։ Բայց դե մայր է։ Մեր մայր հողը թշնամանք չունի՞ հարևան մայր հողի հետ։
Մոր հետ կիսվել է պետք, հատկապես, երբ քո իրական մայրը քեզ դեռ չի արթնացրել։
«Մա՞մ… դեռ ուշանում եմ դասից, քրտնել եմ, սոված եմ»։
Կրակահերթի տակ չդիմացա ու հայհոյեցի մեկի տիրոջ մորը. հողը, որ սա լսեց, արդեն հանգիստ սկսեցի բարձրաձայն մտածել, ինչքան էլ ինքը թշնամի չունենա։
«Երանի ոչ ոք ինձ տանը չսպասեր, ոչինչ չմղեր ինձ շարժվելու, ոչ ոք մարմնիս համար շարժիչ ուժ չհանդիսանար։ Շունչս կտրվում է, ես էստեղ ընկնել եմ ուզում։ Նոր, առանց պատ՝ երազ մըն եմ ուզում…»։
Երազում մեռնելը երկար ապրելու նշան է, չէ՞։ Ես ձեռքի վիրավորումով պրծա։ Աջ ձեռքի։
Մեր «Уазик»-ը, որի դանդաղաշարժության վրա բոլորս ամիսներ շարունակ ծիծաղում էինք, այդ օրը հունից դուրս եկավ ու տղամարդավարի ապացուցեց` ինչի է ընդունակ։ Էս արագությամբ մեկ էլ էն հարցադրումս էր շփման գծին հասել։
Հինգ հոգի էինք, հինգս էլ վիրավոր այս երազում, շաղախված պատ՝ երազմում։
Արթնացրու ինձ.
Արթնացրեք մեզ, մայրեր։
Համբույրով արթնացրեք։
Արկերի անդրադարձրած հողը մեքենայի ապակիներն էր թակում։
Դրսից շագանակագույն ցեխակոլոլ մեր «Уазик»-ը ներսից տեղ-տեղ արդեն կարմիր էր ներկվել. ինձ անծանոթ զինվորներից մեկը վիրավոր ոտնաթաթը դրել էր ծնկիս, ու արյունը կարմիր գինու պես կաթկթում էր.
կենաց՝ վերածննդիս առիթով։
Հադրութը անշնչացել էր։
Медслужба-ի «М»-ն էլ չդիմացավ էդ թթվածնաքաղցին ու նահանջեց, պոկվեց ու մի քանի վայրկյան դրսից մնաց իմ կողմի պատուհանի վրա: Վիրավոր ձեռքս դուրս հանեցի, որ բռնեմ («М» տառով է սկսվում նրա անունը, ով երևի աղոթում էր այդ պահին), բայց քամին սա էլ առավ ձեռքիցս՝ թողնելով հեռու կածաններում։
Թքեցինք. էսպես ավելի խոցելի դարձանք։
«едслужба».
Երազները տեղ-տեղ մոռացվում են, հատկապես անցանկալիները։
Կեղտի մեջ կորած՝ քայլում եմ ինչ-որ հիվանդանոցի միջանցքով, շնչակտուր… Զինվորական համազգեստը միշտ էլ իմ հագին մեծ է լինում։ Այդ օրը տաբատս հագիցս անընդհատ ընկնում էր, որովհետև գոտին մեքենայի մեջ որպես ժգուտ էի օգտագործել։ Փամփուշտներով լի գրպաններս ծանրությունից կախվել էին. փամփուշտներն իրենց հերթին էին սպասում։
Տաբատս մի ձեռքով վեր քաշելով՝ բացում եմ պալատների դռները՝ ծանոթ զինվոր-ընկերներ տեսնելու հույսով։
Սամվելն էր։ Մոտեցա, ժպտացի, այդ օրերին առհասարակ ողջ լինելը արդեն ժպտալիք էր։ Ժպիտս կախ ընկավ դեմքիցս, շուրթերս դողացին.
«Սա՞մ»
Ճանաչեց ձայնս ու նույն պահին թեքեց գլուխը, աչքերը չէին բացվում։
Կուրացել էր։
Պիտի կարոտ մնար լույսին։
Պիտի։ Իսկ ո՞վ է որոշում «պիտի»-ն։
Բժշկությունն ու «պիտի»-ն իրար հետ 44 օր կռիվ տվեցին ու առ այսօր էլ տալիս են։
Ես պիտի կինոռեժիսոր դառնամ։
Այո, պիտի։ Այ սա պարտադրանք է։
44 օր մտքի այս ներգործությամբ ապրել, տեսնել, զգալ ամեն ցավ, ցավի մեջ ապրող ուրախություն, մահ, վերածնունդ, սպասում։
Դիմանում էի, որովհետև ամեն ինչ ճանաչել է պետք, որ կարողանաս ճիշտ ֆիլմ նկարել։
Հնարավոր է՝ շատ խիստ ձև կամ թեմա եմ ընտրել ամեն ինչին ռեժիսորի աչքերով նայելու, պատերազմի ընթացքը որպես ռեժիսորի լաբորատորիա օգտագործելու համար։
Երևի երբեք էլ չեմ նկարի այն ֆիլմը, որի սցենարը գրեց ճակատագիրն այդ ընթացքում։
Ավտոմատս մնաց մայր հողի վրա, նա երևի մինչև այսօր էլ ինձ է սպասում, կամ արդեն հասցրել է դավաճանել ու հակառակ կողմից է գործածվում։ Արդար է, ես առաջինը դավաճանեցի նրան։
Այդ զգացումը նման է «М» տառը բաց թողնելուն. գիտակցությանս մեջ մնացած։
Երազները տեղ-տեղ լուսավորվում են, իսկ ես այդ պահին ամեն գնով ուզում եմ կառչել այդ լուսավոր պահերից։
Երազները 7 վայրկյա՞ն են տևում, իսկ իմը դեռ շարունակվում է։
Երևանում եմ։
Չգիտեմ՝ ոնց ու երբ հասա։
Երազներում հաճախ են փոփոխվում տարածությունները։
Կարոտած եմ, անգիտակից, սպասումով։
Ես արդեն անգիտակից ժամանակ էլ սովորել եմ սպասել։
Անուշ հոտով սպիտակ բինտ էր փաթաթած ձեռքիս, գիպսով էի։
Սև ու երկար դեմքով, կարմրած աչքերով։
Անծանոթ զինվորի ոտնաթաթից կաթկթած արյունը դեռ տաբատիս էր։
Բուժքրոջը հատուկ պատկառելի կրծքեր ունեցող մեկը ներարկիչով կանգնած է գլխավերևումս։
«Հերթապահ բուժքույր՝ Հռիփսիմե…»: Ազգանվանը չէի հասել, դեղն ազդեց։
Դեմքս խուտուտ է գալիս։
Վաղուց աղջկական մազերի երկարությունը դեմքիս վրա չէի զգացել։
Աչքերս՝ փակ, արդեն արցունքոտվել էին, որովհետև այն հոտը, որ զգացի, ես երբեք չեմ շփոթի։
ՎԵՐ ԹՌԱ։
Դու լսեցիր ինձ, մամ։
Դու ինձ արթնացրիր այդ պատ երազմ ից։
Դե ստուգիր մեջքս։ Կերակրիր։
Չե՞մ ուշացել դասից։
Աղոթողս էլ էր այստեղ։ Այն «М»-ն` իմ ժպտերեսիկը, ում այս անգամ հասցրի բռնել։
«Թո՛ղ դու, տատրակի՛կ,
քու ձագն ու բունը,
Վուվուով տըղիս բե՛ր անուշ քունը.
Բայց նա լալիս է.
տատրակի՛կ, մի՛ գալ,
Իմ որդին չուզե սըգավոր դառնալ»:
