Չափահասության սահմանը հատած ցանկացած մարդ գոնե մեկ անգամ կյանքում իրեն պարգևում է տիրապետող զգալու բերկրանքը: Հիշեք ապա, թե ինչ եք զգում, երբ երկար ու տաղտկալի բզզոցից hետո սպանում եք այդ անառակ մոծակին: Այո, դա ձեզ պարգևում է լիարժեքության մի հոգեվիճակ, երբ հասկանում եք, որ ավելի ուժեղ եք, քան մոծակն ու կարող եք զրկել նրան կյանքից: Կարող եք ժամանակի մի փոքրիկ հատված ձեզ ուժեղ զգալ, երջանիկ ու հանգիստ: Հետո` նաև ապահով: Իսկ ինչու` ոչ: Նա խանգարում է հանգիստ պառկել, կարդալ, շնչել, ոչինչ չանել: Ազատվելով նրանից՝ թեթևանում եք, միգուցե մտածելով, որ նրան ազատեցիք այս գարշահոտ ու գորշ աշխարհում մի քանի վայրկյան ևս իր գոյության ծանր բեռը քարշ տալու ամենաանցանկալի պարտականությունից: Ու եթե Դուք դա չանեիք, կաներ մեկ ուրիշը` հարևան սենյակի կատուն կամ հասարակ մի սարդ:
Իսկ հետո քեզ պատում է մեղքի ծանր բեռը: Թեկուզ ինքնախոստովանանքի այն կարճ պահին, երբ մտածում ես, որ նա կարող էր ապրել, նա կարող էր ցանկանալ ապրել և այս աշխարհն ամենևին էլ տաղտուկն ու գարշանքը չէ միայն: Իսկ դուք կարող էիք և չապրել: Չէ, իզուր է այն արդարացումը, թե այսպես կամ այնպես, վաղ կամ ուշ նրա վերջն ի վերջո գալու էր (քո վերջը նույնպես գալու է): Դուք մեղավոր եք: Եվ վերջ: Ու հենց այս վերջի մեջ կա մի վայելք, մի ընթացք, մի գաղտնիք, որ կոչվում է կյանք: Հենց այստեղ է թաքնված այն իմաստը, այն գեղեցկությունը, որ դու ինչ-որ տեղ, ինչ-որ մի անկյունում քեզ զգում ես առավել, քան ուրիշը և տվյալ պարագայում նույնիսկ երկրորդական չէ, թե ով է կանգնած քո դիմաց: Կյանքի մեծագույն գեղեցկությունն այդ պահն է հենց, որ դու նայում ես բարձրից:
Հեմինգուեյն իր «Կիլիմանջարոյի ձյուները» գործում մի տող ունի, որ իմ թարգմանությամբ (ուրիշ չեմ հանդիպել) հնչում է այսպես. «Դու սպանում ես, որ զգաս, որ դեռ ապրում ես…»: Ու ինչքան էլ չուզենք խոստովանել, հենց այս կյանքն է մեզ հաճույք պատճառում, իսկ կյանքն զգալու տարբերակներից մեկն էլ` սպանելն է:
Մենք սպանում ենք, որպեսզի հաճույք ստանանք: Եվ սա ոչ ամենևին քրեական տեսանկյունից. չէ՞ որ ճանճ սպանելը քրեորեն հետապնդելի չէ, ինչպես հաճույք ստանալը:
Քամյուն իր պատմվածքներից մեկում նկարագրում է աստվածային դժոխքում քար գլորող այն կերպարին, ով ի վերջո երջանիկ է զգում ընթացքի մեջ, քանզի շարժման, գործողության մեջ կա մի գործոն, որն անթույլատրելիորեն պարզեցված` կոչվում է ընթացք: Հենց այդ ընթացքն է, որ տանում է դեպի երջանկություն: Քամյուի հերոսն իր բախտն է գլորում, իր կերպարի մաքրազերծումը, կատարելագործումը, քանզի նրա գլխավոր նպատակն այդ քարը ինչ-որ կետի հասցնելն է, որը համաժամանակ և՛ իրական է, և՛ անիրական, ու նա գիտի, որ այդ կետին հասցնելուց հետո ինքը երջանիկ կլինի: Այստեղ իսկ կայանում է նրա ցավը, քանզի ինքն էլ գիտակցում է, որ դա երբեք տեղի չի ունենա: Սակայն այսքանից հետո էլ նա ապրում է. ուրեմն հույս ունի, ուրեմն ցավ ունի և ուրեմն զգում է:
Հենց այդ ցավն զգալն է ստիպում առաջ շարժվել ու այն լուծելու, փոխելու կամ վերափոխելու ակնկալումով՝ Դու ապրում ես:
Փորձեք հապա հիշել ձեր կյանքի կարևորագույն պահերն ու դրանք վերածել կայարանների: Ոմանց համար սա ծննդյան տոներն են, այնուհետև ամուսնությունը կամ նման բաներ, միգուցե հաղթանակները, որոնք կարող են լինել անհամեմատ ավելի շատ: Սակայն միակ կետը, որ մարդու համար երբեք չի կրկնվում և ոչ մի այլ տարբերակով, մահն է: Ինքներդ ձեր մեջ թեկուզ խոստովանեք, որ ամեն մահ կորուստ է բերում, որն իր մեջ պարունակում է ցավ, մի ակնթարթ, որ միշտ հիշում ես:
Այժմ հիշեք, թե ինչն է ձեզ ամենից առավել ուժ տալիս ու խոստովանեք, որ մահից հետո եկող երախտագիտության, պարտքի, ափսոսանքի, կորուստի ու ի վերջո ցավի զգացումը: Ի վերջո, դուք ցանկանում եք պայքարել ու եթե ո՛չ ձեր աստծուն, գոնե ինքներդ ձեզ ապացուցել, որ ապրել շարունակելու ձեր հնարավորությունն արդարացված է ու դուք կարող եք ապրել այդ ցավ կոչվածի կամ կոչեցյալի հետ, իսկ ապրելն իրենից հաճույք է ներկայացնում: Դուք ապրում ու զգում եք վրեժ, երախտիք, ափսոսանք, երազանք, կամք, հաճույք, ու ի վերջո նաև ցավ: Եվ հենց սրանք են ստեղծում այն պատրանքը, որ կոչվում է ընթացք ու որոնցից կարևորագույնն, անշուշտ, ցավն է, որն իր հերթին հաճույքի ուղին է:
Իսկ հաճույքից ծնվում է երջանկությունը:
Ուրեմն երջանկությունը ծնվում է հենց ցավից: