Տղաս մի գրատախտակ ունի, որի վրա մագնիս կա: Դրանցով գրատախտակին կարելի է կպցնել երկու փոքրիկ վիշապիկների: Իսկ երբ այդ երկու վիշապիկներին ես մոտեցնում իրար, նրանք վանում են իրար կենտրոնից, իսկ եզրերից ձգում են ու վերջիվերջո միանում եզրերով: Ահա մի համեմատության երկրորդ բևեռը, որ միտքս եկավ, երբ մտածում էի Թոնդրակի պոեզիայի պատկերների մասին: Իսկ համեմատության առաջին բևեռը բանաստեղծության պատկերային միավորների զուսպ հակադրություններն են, որոնց միջև այդուամենայնիվ ձգողություն կա, և որոնք մեկ համաբանություն ունեն: Ուրեմն համեմատությունը հետևյալն է. պատկերների կառուցման սկզբունքը նման է իրար կենտրոնից վանող, բայց եզրերում միացող երկու վիշապիկների ձգողությանը: Սա կարող է սովորական պայմանականություն լինել՝ ոչ ավելի լավ և ոչ ավելի վատ, քան այլ պայմանականություններ, որոնց ստեղծումն անխուսափելի է որևէ պոետական տեքստ ըմբռնելիս:
Անուն, հետք, ճակատագիր, համբերություն, կեսօր, մայրամուտ, խոնարհություն, ժամանակ, գոհություն, լռություն և ժողովածուի մեջ հաճախ կրկնվող այլ եզրեր, որ հասունացած ժամանակից են սկսվում, ուրեմն և ավարտուն են որոշակիորեն. «Հասունացած/ ժամանակն է շողում/ կեղևին/ դեղձի»: Ուստի պիտի հեռանա անունը, բայց բանաստեղծությունը բողբոջելու մաղթանք ունի այդ անվան համար. «թող/ բողբոջի անունը քո/ որ հեռանում է»:
Ժողովածուն բացող բանաստեղծության այս պատկերների խոստումն իրագործվում է ողջ գրքում և ողջ գրքով՝ իբրև առանձին բանաստեղծություններից և դրանց ամբողջությունից գոյացած տպավորություն, որը փնտրելու տեղը գիրքն է, և իբրև պոետական հավակնություն, որ գրքով վկայվում է: Հասունանալ-հեռանալ-բողբոջել. այս շարքը՝ իբրև իմաստային առանցք, ձգվում է ողջ գրքում և իրացվում անունների այլ շարքերով՝ որպես դիսկուրսի համարժեքությունների շղթա: Այսպես՝
մայրամուտ — խավար — լուսաբաց,
հասունացող կեսօր — սայթաքել երազի վրա — լռության փշրանքներ,
հեռացում — ձանձրույթ — ժամանակի թիկունք,
մատնեմատ — նշանի ստվեր — դեմքի բոլոր տասներու ամիսների մեջ ավելյաց ամիս,
սահման — անհնարինություն — հետք, որ սահման չէ,
ճակատագիր — գամող ժամանակ — վերընձյուղում անհայրենիքության մեջ արմատ գցելով…
Այս եռյակները՝ իբրև մուտքերի, հետևանքների և ելքերի միասնություն, կարելի է իբրև հոմանիշներ շարել, որոնց առաջին, երկրորդ և երրորդ բևեռները ևս առանձին-առանձին հոմանիշ են մյուս եռյակների համապատասխան բևեռներին: «Ու պոետը դիմում է բառի բազմիմաստությանը (այլ ոչ խորհրդանիշերին)»,- լրացնում է բանաստեղծի առաջին՝ «Երկրորդ նավարկություն» ժողովածուն: Ահա առանձին պատկերների, ապա և ողջ ժողովածուի խտության խոսուն օրինակներ:
Ուստի հասկանալ է պետք՝ ինչու և ինչպես:
«Ինչո՞ւ»-ի հետքերով մեկնարկում եմ պոետական նպատակից: Պոեզիա կարդալիս հարց եմ տալիս՝ ո՞րն է այստեղ պոետական հավակնությունը: Պատասխանը փնտրում եմ տվյալ բանաստեղծության, բանաստեղծական շարքի, ժողովածուի մեջ, և այդ պատասխանը բարձրացնում կամ արժեզրկում է այդ պոեզիան: Եվ մյուս հարցը՝ ինչպե՞ս է իրացվում պոետական տվյալ հավակնությունը:
«Եվ ուստի՝ նախ և առաջ հասունանալ այդ հնարավորություններից, մի բան, որ տրված չէ այլևս շատերին. մեզ լքել է հանճարեղությունը, և արդ լքում է նաև տաղանդավորը…» (ընդգծումը՝ Մ. Կ.). այս տողերը ժողովածուն ամփոփող էսսեից են: Պոետական այս խոհը սեփական ամբողջականությունը մասնավորությունների միջոցով և մասնավորություններից դուրս փնտրելու նշան է տալիս, ուստիև՝ պոետական որոշակի ծավալասիրության նշան:
«Ես-ն ի վերջո արձագանքում է ամեն կանչի, իսկ Կյանքն ըստ էության սոսկ հնարավորություն է (Պ. Վարելի). ինչպիսի՞ փոխակերպումների պիտի ենթարկվի Գյոթեին բնութագրող այս միտքը, եթե տեղադրվի ժամանակակից որևէ բանաստեղծի բնութագրող տեքստում: Հնարավորությունն՝ իբրև անմիջական տրվածություն, որին արձագանքում ենք, արդյո՞ք նույնքան կենսական է այսօր: Մշակույթն՝ իբրև «ինքնըստինքյան հասկանալի» (Օ. Շպենգլեր) մի բան, արդեն վաղուց մշակութաբանական-փիլիսոփայական անդրադարձի թիրախ է: Արդի և հետարդի գիտակցությունն արձանագրում է այդ անմիջականության կորուստը, որ մասնավորապես գրականության մեջ դրսևորվում է օտարվածության, մեկուսացվածության և այլ շեշտերով: Հնարավորություններն արդեն հաղթահարել է պետք: Մշակութային ժառանգականության այս ողջ ետնաշերտը կարելի է կարդալ Թոնդրակի տրամաբանության մեջ, որ զուգահեռում է հնարավորություն-անմիջականություն-հանճարեղություն եզրերը և հաղթահարում-աշխատանք-տաղանդավորություն եզրերը:
«Յուրաքանչյուր գիրք խոսում է միայն այլ գրքերի մասին և բաղկացած է միայն այլ գրքերից» (Ու. Էկո). հետարդիական այս գիտակցությունը, որքան էլ շրջանառվող ու հայտնի, արդի հայ գրականության, մասնավորապես պոեզիայի տիրույթում այնքան էլ կիրառական չէ իբրև հասունացած դիմադրություն: Ինչո՞ւ դիմադրություն՝ որովհետև այս մտայնությունն, առերեսվելով պոետական մեկնարկի հետ, սկզբնապես անհնարին է դարձնում ամեն մի մեկնարկ: Եվ պետք է դեռ հաշվի նստել ավանդված այլ գրքերի, դրանց կապերի ու պայմանների հետ՝ արգելքի հաղթահարման ուղին գտնելու համար: Սա «ժամանակակից» ասվածի մասին մտածելու մի նոր տարբերակ է տալիս:
Եվ այստեղ «ինչո՞ւ»-ին հաջորդում է «ինչպե՞ս»-ը:
Երբ այլևս արդիական չի համարվում աշխարհը բարձրից տեսնելու թումանյանական եղանակը, պոեզիայում քայլ առ քայլ պակասում են իրականությունը սոսնձող կապերը: Թոնդրակի պոեզիայում այդ կապերը տեսանելի են իբրև իրականության հատվածները ամրակցող մագնիսականություն:
«Օ, հրաժեշտի հայացք՝ / վերադարձի ամենասրտին/ ներքուստ խոնահված»:
Ավելի դիպուկ ինչպե՞ս բնորոշել, օրինակ, հրաժեշտն ու վերադարձն այստեղ: Այստեղ առանձին բառերը կարծես իրենք իրենցով, իրենքիրենց լրված են բանաստեղծություն մտնում՝ իբրև հասունացած հնարավորություններ, և ապա շրջանցվում են բանաստեղծության ամբողջականության մեջ: «…Ուր բառերի Շարժումն հասցված է մինչ Ան-Շարժություն»,- ասում էր մեզ բանաստեղծի առաջին՝ «Երկրորդ նավարկություն» գիրքը: Բառերը շաղկապող գեղարվեստականությունը կարծես շոշափելի լռությունն է, որ թույլ է տալիս ամեն մի բառը նախ հնչեցնել առանձին, այնպես, որ դրանք մի պահ մենության մեջ մնան, մի տեսակ ծանրումեծ մտնեն բանաստեղծություն: Այստեղ կարողանում ես դրանց անցած կյանքը տեսնել՝ մինչև բանաստեղծություն գալը: Բառերն անցյալ կյանքեր ունեն: Ուրեմն՝ ուրիշ հնարավորություններով, ուրիշ եսերով հասունանալու պատգամը նաև բառերին է վերաբերում, պատկերակառուցման սկզբունք է նաև:
Լռության բոլոր հնարավորություններից ահա այս բանալին լռության հենց այս տեսակն այստեղ որսալու համար: Լռությունը՝ որպես կենսափիլիսոփայություն, բանաստեղծության բովանդակային կողմ և, որ առավել ուշագրավ է, գեղագիտական մեթոդ: Բազմաթիվ հնարավոր լռություններից առաջինն այստեղ հաղթահարման լռությունն է: Ահա ընթերցման այս թելը, որ Թոնդրակի պոեզիայի գեղագիտության և բովանդակության կապի հենց այս տրամաբանությունն է: Գեղագիտական մեթոդի տրամաբանությունը, որ արժեքավոր ու կենսունակ է և՛ որպես աշխարհայացք ընդհանրապես, և՛ որպես գեղագիտություն մասնավորապես:
Միայն ուժեղ տողերից բաղկացած բանաստեղծություններ և բանաստեղծություններ, որոնք կառույցի միջոցով են ուժեղ դառնում: Բանաստեղծական երկու տարբեր միտումներ: Առաջինի դեպքում, որ Թոնդրակի դեպքն է նաև, ապրում-միտք շղթան է նախ կայանում և լրվում ինքն իրենով: Երկրորդ դեպքում գրառումը, շարակարգումը, միջտողային հարաբերություններն են լրում այդ շղթան: Առաջինն ավելի պահանջկոտ է ինքն իր նկատմամբ, ուստի այստեղ վերնագիրն իսկ հղում է ապագային, որովհետև ինքն իրեն լրելով անցյալում ու ներկայում՝ գոյելու մեկ չափում կարող է ունենալ՝ ապագան: Բայց այնպիսի, որին պետք է ջանալով հասնել: Դա ամփոփման ու կայացման ձգտող մտակերպի փորձառությունից բխող պահանջկոտություն է: Ուրեմն՝ արարման ութերորդ եղանակ, երբ «դեռ հեռու է ութերորդ օրվա ծիածանը, որը կլուսաբացվի միայն յոթերորդ օրվա մաշկագույնը թողնելուց հետո»: Բանաստեղծությունների նման կառույցի և վերնագրի ներդաշնակությունը վկայում է պոետական որոշակի հավակնության մասին, որ է ներկայի շարունակական հաղթահարումը գալիքի հնարավորությամբ՝ իբրև «հավերժ հրաժեշտի այլացումներ»:
Գրքի մասին մտածելիս շարունակ ուզում ես հաղթահարում բառն օգտագործել: Ընդ որում՝ առանց պոետի միջամտության, որպես ամբողջությունից մնացած տպավորություն: «Հաղթահարում» բառով տեքստին մոտենալիս պոետի այդ անմասնությունը կամ ավելի ճիշտ այս տարրալուծված մասնակցությունը կարելի է քննել գրքի ուզածդ բանաստեղծությամբ, դիցուք այս մեկով.
«քո բոլոր քայլերի մեջ
աշնան վերջին օրն էր
ինքն իրեն փնտրում,
այնինչ դեկտեմբերն էր
ամոթխած շրջվել.
ժամացույցներից արդեն
կարելի է ընդամենը ջուր խմել…
«Քո»-ն ստեղծում է ինչ-որ մեկի անհստակ ներկայությունը, որ փոքր-ինչ որոշակիանում է աշնան հետ իր անսովոր առնչությամբ: Այս ինչ-որ մեկը սկսում է բնութագրվել բանաստեղծական այս թերասությամբ և աշնան հետ այս խորհրդավոր կապով: Աշնան վերջը բավական կռահելի կերպով վերագրվում է նաև նրան՝ իբրև աշնան ու նրա մի խորհրդավոր համահեղինակություն: Ժողովածուի առաջին բանաստեղծության խոստումն այստեղ էլ իրագործված է. մեզ ավարտների ու սկիզբների մասին են պատմում: Եվ ի՞նչ է այստեղ անում այս ամոթխած դեկտեմբերը… Բաց թողնված պատումը լրացնելու անհաշիվ հնարավորություններ ունենք: Բայց բանաստեղծությունը մեզ ասում է՝ ի՞նչ կարևոր են դրանք, արդեն հասունացել են իբրև հնարավորություններ և անցել են: Մնացել է այն, ինչ պիտի մնար՝ շրջափուլային այս շարակարգումը՝ տրամաբանական, օրինաչափ, անխուսափելի, բայց և այնքան հուզական: Ամոթխածություն է վերագրված այս դեկտեմբերին: Ահա օրինաչափության խախտումը, ահա այն, ինչ դիմավորություն է հաղորդում սովորականին: Հնարավորություն է տալիս տեսնելու, որ վերջի ու սկզբի այս հերթագայումը անհատական փորձառություն է: Բայց և հիմնավորություն է հաղորդված այս անձնական փորձառությանը: Այնքան ծավալային-համընդհանուր և այնքան մտերմիկ-անձնական: Եզակիի, ամբողջականի և դրանց կապի այս զգացողությունը ողջ գրքով անցնում է: Բանաստեղծությունները կերտվում են պոետի հեռավորության հաստատման և այդ հեռավորության անհետացման համաժամանակյա ընթացքներով: Այնպես, որ շարունակ ուզում ես հաղթահարում բառն օգտագործել: Հաղթահարել՝ նորից գտնելու համար. ընդգծված լրիվության ձգտում:
«ժամացույցներից արդեն / կարելի է ընդամենը ջուր խմել»…
Այս տրամաբանությունը թույլ է տալիս հաղթահարել ամբողջականի, լրիվության, կապերի ծանրությունը՝ չանտեսելով դրանք, ավելին՝ կիրառելով դրանք: Արդի բանաստեղծության համար սովորական է դարձել վտարել այդ կապերը, անտեսել դրանք, իրականությունն ընկալել առավելապես իբրև կենցաղային բեկորներ և իբրև կենցաղային բեկորներ էլ փոխանցել: Նոր լինելու մղումով կամ որպես ներքին անհրաժեշտություն՝ աշխարհը տեսածի, ձեռքի հասածի չափով շոշափելու, մոտ եղածը գնահատելու, վերևների պաթոսը հաղթարարելու և այլն: Իսկ այս գիրքն ասում է՝ կապերն էլ հնարավորություններ են և ուրեմն հաղթահարելի, միայն թե պետք է նախ հասունանալ մինչև դրանք՝ դրանց գոյությունը չանտեսելու, այլ հաշվի առնելով հաղթահարելու համար:
Կապի ու առանձնության շրջելիություն: Իրենց անցյալ կյանքերում լրված այս բառերը մեկուսի են ներսում, բայց եզրերում միանում են: Բառերի այդ ինքնուրույնությունը թույլ է տալիս պնդել, որ դրանց շարակարգումն ապահովող կապն այն ընդհանուր կապն է, որ գոյություն ունի առհասարակ բոլոր երևույթների միջև: Այսպես է ստացվում, որ բանաստեղծական մասնավոր տեքստը՝ բառերի ու իրերի մասնավոր հարաբերություններով, անվերջավոր իրականության պատկեր է հուշում: Իսկ որ սա միամիտ զուգորդականություն չէ, ապացուցում է նաև գրքի կառույցը: Անցյալի և ներկայի, ձայնի և լռության, անունի ու հետքի, կարոտի ու ներկայության ողջ հերթագայությունը հաղթահարման ու շարունակության միտում ունի: Սկիզբն՝ իբրև Maris Stella, փարոսի նշանով նախորդում, ուստիև անմիջականորեն շփվում է մակընթաց հորիզոնների հետ: Երկնքի, երկրի միացման գիծը՝ հորիզոնը, ծովի հատկանիշի՝ մակընթացության հատկանիշով, ծավալայնության, ալեկոծ հավասարակշռության տարերքով, շարժուն դադարի պահ է հուշում, որին հաջորդում է էջքը դեպի հանդերձյալ աշխարհ՝ «ԿԱՏԱԲԱՍԻՍ կամ Նշանի ստվերում»: «ԱՆԱԲԱՍԻՍԸ»՝ իբրև ելք այդ աշխարհից, նախորդում է առավոտին, ավելին՝ ԱՌԱՎՈՏՅԱՆ ԺԱՄԵՐԳՈՒԹՅԱՆԸ: Այս հարաբերական որոշակիությունն ապա առերեսվում է շարունակության հետ, որ լուսավոր է, որովհետև արարման մասին է, բայց և անորոշ է՝ իբրև ութերորդ օր, որ անկանխատեսելի է: Համաժամանակյա այս վանում-ձգողությունների, հակադրամիասնությունների շարքն ավարտվում է ամենաշեշտված հակադրամիասնությամբ՝ «Ծննդաբերող սև քառակուսի կամ Նավը լեռան վրա»:
Բայց այն, որ բառերը կապվել են հենց այդպես և ոչ այլ կերպ, սոսկ մասնավորություն է, ուրեմն և հաղթահարելի: Բայց քանի որ դեռ հարկ է նախ հասունանալ մինչ կատարյալ բանաստեղծություն, ուստի անորոշ հեռվում է և անձայնությունը, որ հաջորդելու է. «Բայց ո՞ւր է այն ժամը, երբ Պոետը կհասունանա մինչ Ան-Ձայնություն…»:
Ժողովածուի շապիկին զետեղված այս հարցը զուգահեռվում է ժողովածուի երկու բնաբանների հետ՝ «Այս արշալույսը ճամփորդություն և գարուն ինձ նվիրեց (Մասաոկո Սիկի) և «Ուրիշ ի՞նչ ծով կբացվի մեր առջև, ուր նավի կարիք չի լինի բնավ» (Սեն-Ժոն Պերս): Իսկ բանաստեղծը նավարկության ու գրի մասին մեզ պատմել էր արդեն իր առաջին՝ «Երկրորդ նավարկություն» գրքով, որ գիրն է: Եվ ուրեմն՝ նավի կարիքից ձերբազատվելու այս ակնկալիքը մինչ անձայնություն հասունանալու մեկ այլ անվանումն է: Գրքերի այս շարունակականությունը ժառանգականություն է. գիրը՝ իբրև նավ և նավարկություն, ժառանգվել է երկրորդ գրքին, ուր հասունացել է արդեն դրա հաղթահարման՝ մինչ անձայնություն հասունանալու տենչը: «Բայց Խոսելը Լռության ոչ խախտումն է, ոչ էլ հաղթահարումը, այլ նրա իրագործումներից մեկը»,- ասում էր առաջին գիրքը: «…Ուր նավի կարիք չի լինի բնավ»,- երազում է երկրորդը: Իմաստային ինքնահղումների և արտաքին հղումների առատություն: Սա գրքի ակնհայտ արժանիքներից է: Իմաստային նման հոմանիշությունները բազմաշերտություն ու ծավալայնություն են հաղորդում ժողովածուին՝ պարառելով տողերում անվանվող իմաստներ և ընդհանուր կառույցով ակնարկվող իմաստներ: Սա մշակույթով գրված գիրք է, ինչպես կասեր Ալբերտ Ստեփանյանը:
Առաջին գիրքն ամփոփող էսսեն լռության մասին է, որ Ոդիսևսի ու սիրենների պատմության զուգահեռով մտածում է «մտահայեցության ծիրում» արարվող պոեզիայի մասին, ուր «զգայությունը լուծվում է մտքի մեջ»: Երկրորդ ժողովածուն ամփոփող էսսեն խնդրարկում է միտքը: Սա դրսևորվում է որպես արվեստում բանական ժեստի՝ սև քառակուսու ծննդաբերություն: Բանականորեն կազմակերպված հասունացումն այստեղ հաջորդվում է ծննդաբերությամբ, երբ անորոշ է՝ կամայի՞ն արարք է դա, թե՞ ակամա. «Պայծառակերպության մի համաբանություն, ուր անորոշ է մնում՝ Սևը մասնակցությո՞ւնն է, թե՞ ստեղծագործությունը»: Մասնակցության ու ստեղծագործության այս հակադրումը որոշակի ակամայություն է հաղորդում ստեղծագործությանը: Պոետը սևի մեջ հայտնաբերում է խթան՝ «բացահայտելու բանական պոեզիան», սեփական սահմանափակությունը հաղթահարելու հնարավորություն: «Եվ, այդուամենայնիվ, Սևը մասնակցությունն է, այլ ոչ թե ստեղծագործությունը».- եզրակացնում է բանաստեղծը: Ստացվում է՝ «Բանական պոեզիան ոչ թե մտքից ծնված պոեզիան է, այլ մտքի մեջ ծնվող կամ ծնված պոեզիան»: Ուրեմն՝ պոեզիային նաև որոշակի կողմնակիություն է վերագրվում:
Թոնդրակի սևի այս անինքնաբանությունը բաց մնացած եզրերը վերականգնելու խնդիր է տալիս: Արարում, ծննդաբերություն բևեռները որոշակիորեն հուշում են հավերժ կանացիի մասին մտածել: Ողջ գրքով անցնող կանանց կերպարները, մասնավորապես «Maris Stella» և «Առավոտյան ժամերգություն» շարքերում, պատումային որոշակիությամբ, իբրև գրեթե շոշափելի ապրումային պատահարներ, առավել ընդհանրական և տիպական են դառնում վերջին՝ «Արարման ութերորդ եղանակը» շարքում և ժողովածուն ամփոփող էսսեում: Հատկանիշը, որի հիման վրա կատարվում է այդ ընդհանրացումը, արարումն է, ծննդաբերությունը: Ժողովածուի առաջին շարքը կանանց կերպարները զետեղում է ծովի աստղի անվան տակ, իբրև փարոս է կարգում այդ կերպարները: Իսկ ավարտը դարձյալ հղվում է կանացիությանը՝ առավել խորանալով իբրև փիլիսոփայական ըմբռնում՝ թերևս նաև որպես զգայական սկիզբ: Մասնավորությունների մեջ ու մասնավորություններից հետո շարունակ կրկնվող ու վերադարձող այս իմաստը զուգահեռումների անսպառ հնարավորություններ է տալիս, մշակութային ժամանակների ու բովանդակային շերտերի հետ առնչություններ գտնելու հնարավորություն: Հավերժ կանացիի գաղափարը, որ «բնական մշակույթի» դարերից է սերում, այստեղ էլ լծորդվում է մտավորության հետ ու լրացնում այդ մտավորությունը, ինչպես Գյոթեի Ֆաուստին էր լրացնում:
Իմաստների այս բացությունն ու առատությունը թույլ են տալիս ինձ մի մասնավոր զուգահեռում էլ անել, որի փոխարեն հարյուրավոր այլ օրինակներ կարելի էր բերել: «Բոլոր լույսերը կնոջ միջով անցնելով են լույս դառնում: Իսկական ու միակ տունը կինն ինքն է, ինչպես որ ամեն մեկիս իսկական անունը թաքնված է այն կնոջ մեջ, ում կարող ես այնքան սիրել, որքան դեռ տուն չունեցող նախամարդն էր որոնում տան գաղափարը». Վ. Այվազյանի այս միտքը կարծես շոշափելիորեն բնութագրում է Թոնդրակի «առավոտյան ժամերգությունը», որ օրորոցի, անվան մեջ թխած հացի, աղոթքի, օրհներգության պատկերներով որոշակիացնում են սևին հակակշռող լույսը: Եվ իմաստների շրջելիությամբ որոշակիանում է նաև սևը, որը խնդիր ունի շարժում հաղորդելու, հաղթահարման ազդակ դառնալու, որպեսզի լույսը ևս չքարանա. «Ընդամենը հնարավորություն, որի ծիրում կարող ես սեփական սահմանափակությունդ հաղթահարել Ուրիշի միջոցով, Ուրիշի մեջ: Եվ այդ հնարավորությամբ է, որ Ուրիշը չի դառնում քո իսկ սահմանափակությունը»:
Ուրեմն հարց՝ ի՞նչ կարիքից է սերում այս պոեզիան և ի՞նչ կարիքի համար է: «…Ակնկալիքների շնչառության մեջ միայն/ կհասնենք մերձեցյալին՝ / պապենական արահետներով քարկապված/ մեր ինքնությունից ձերբազատյալ, / զի բանաստեղծները չեն սպասում, / այլ հանդիպում են…»,- ասում է գրքի բանաստեղծություններից մեկը: Այս պատկերը բովանդակության ու արտահայտման կապի տեսակետից արժեքավոր պատասխաններ է պարունակում:
Բանաստեղծության ստեղծած իրավիճակը հղվում է սոցիալական ներկա իրադրությանը՝ արժեքային որոնումներով ու ամրագրումներով: «Պապենական արահետներով քարկապված» ձևակերպումը պոեզիայում նորարարական ձգտումներ փայփայող ամենաազատամիտ փորձարարի սրտով կլիներ, բայց համատեքստում օգտագործվող բառաձևերը, պատկերներ ստեղծելու ոճը մերօրյա իմաստով հեղափոխությունների մասին չեն վկայում: Արտահայտման ձևն այստեղ զսպում-հակակշռում է այդ գայթակղությանը, բայց բոլոր և մասնավորապես այս բանաստեղծության մեջ նման զսպում-հակակշռման անբացակա, պատճառաստեղծ ներկայությունն էլ հենց թարմ մի բան է հուշում: Մի հետևողականություն, որ իրացվում է և՛ որպես թեմա (հաղթահարման, հասունացման, ինքնաբացահայտման և այլ շեշտերով), և՛ որպես պատկերաստեղծման եղանակ: Կարելի է եզրակացնել, որ ավանդվածով չբավարարվելը «ինքնություն» ընդհանրականության մեջ մասնավորեցնում է պոեզիան, պոետական եղանակները: Պարզ ասած՝ հնի հետ հարաբերությունները ճշտելու սոցիալական կարիքն այս բանաստեղծության մեջ ամրագրվում է բովանդակության և պատկերավորման կապի ուշագրավ լուծումներով: Քարկապված ինքնությունը թոթափելը և հնաբանությունների օգնությամբ «ակնկալիքների շնչառության» մասին մտածելը հակասական կարող են թվալ, բայց այդ հակասականությունը հակադրամիասնություն է դառնում ողջ գրքով անցնող զսպում-հակակշռում-հաղթահարում համակարգով: Այս դեպքում լեզուն և բովանդակությունը կարծես մտածում են ոչ թե իրար նման, այլ իրար համար: Կապված գրական և խոսակցական հայերենների տարբերության հետ՝ այսօր բոլոր ոլորտներում և մասնավորապես գրականության մեջ խոսքն առավելապես իրավիճակային է: Կենցաղային իրավիճակը գրական լեզվով պատկերելը կեղծ կարող է թվալ. սա է հիմնավորումը: Որպես հոգածություն լեզվի մասին՝ լեզվական աղավաղումները քննադատելուց առաջ արժեր թերևս մտորել գրական լեզվով խոսելու իրավիճակներ ստեղծելու մասին. աշխատանք բովանդակության ուղղությամբ, որպես արդյունք՝ գրական խոսք: Թոնդրակի պոեզիայում ստեղծված են գրական հայերենով խոսելու իրավիճակներ: Ավելին՝ երբեմն հնաբան լեզուն լրացուցիչ շեշտում է այդ գրական-ությունը և հավելյալ արտահայտչականություն տալիս գրականության բովանդակային կողմին. հնաբանությունը՝ իբրև հաստատունության երանգ:
Ես ռիսկ եմ անում պատկերավոր լինել այնտեղ, որտեղ հարկ էր թերևս ավելի ճշգրիտ լինել, և լեզվի կշռույթը լեզվի «գետային կարգ» եմ անվանում: Եվ նկատում եմ, որ համադրելի են հայերենի և նրա արտահայտման մասնավոր դեպքի՝ Թոնդրակի բանաստեղծական մշակույթի գետային կարգերը: Հայերենի կշռույթը՝ երկարաբառ տևումով, լավ երևում է շարականների կառույցում: Բանաստեղծը հավակնել է շարականային կշռույթով ստեղծել իր պոեզիան:
Եվ ուրեմն՝ այս պոեզիան լեզվական, բովանդակային, պատկերավորման մի շարք կարիքներ է բավարարում: Կարևորագույն շերտ է ժամանակի և ժամանակակից ասվածի մասին հարցադրման պատասխանն այստեղ: Պոետական այս տեքստն ավելի ժամանակակից է իր տրամաբանությամբ, երբ վաղուց նոր չէ հիպերտեքստերի միջավայրում մտածելը: Հիպերտեքստային բազմաշերտ այլուրեքություններն այստեղ հնարավոր են այնպես, որ դառնում են տեքստի բաղադրիչն ու հարստությունը՝ հընթացս նրա վերծանման: Խորամուխ լինելու պահանջ են ստեղծում այս տեքստի կառուցվածքն ու «ետկառուցվածքը»: Հիպերտեքստային կառույցի քիչ թե շատ հայտնի տրամաբանությունն այստեղ լրացվում է սևի ծննդաբերության, հաղթահարման մասին պոետական խոհով: Այս սևը՝ որպես իրավիճակայնություն, որպես մի տեսակ «ետկառուցվածք», խնդրարկելի է դարձնում կառույցը: Հաղթահարման ու ետհաղթահարման այս շղթան իրացվում է պոետական մասնավորություններով և դրանց զուգահեռվող մշակութային բովանդակություններով: Այս պոեզիան բավարարում է Ժամանակակից հայ պոեզիայի մասին մտածելու կարիքը նաև՝ տեսական պատրաստվածությամբ և բարձր գեղարվեստականությամբ, երբ արժեքավոր են և՛ հարցադրումներն ինքնին, և՛ դրանց իրականացման եղանակները: