Բլրակները կապտախառն սպիտակ էին` շաքարի նման: Նրանք` կլոր ու անտառազուրկ, ծածկվել էին թանձր ձյան հաստ շերտով, որ քամուց պնդացել էր: Ձյունը կիրճերում այնքան խորն էր ու պինդ, որ նույնիսկ դիմանում էր մարդու ծանրությանը, իսկ լանջերն ասես պատված լինեին մեծ-մեծ պղպջակներով. դրանք սոճու թփերն էին, որ տարածվել էին գետնով մեկ ու ձմեռվա քուն մտել դեռ առաջին ձյունը չեկած: Հենց նրանք էլ մեզ պետք էին:
Հյուսիսային ծառատեսակներից ամենասիրելի ծառն ինձ համար սոճին էր:
Ինձ վաղուց հարազատ ու թանկ էր հյուսիսային աղքատիկ բնության այն նախանձելի շտապողականությունը, որով նա ձգտում էր կիսել իր աղքատիկ միջոցները իր պես աղքատ մարդկանց հետ` նրանց համար հասցնելով ծաղկել իր բոլոր գույներով: Պատահում էր` մեկ շաբաթվա մեջ ողջը փթթում, ծաղկում էր, կամ ամռանը` ինչ-որ մի ամսվա ընթացքում, գրեթե մայր չմտնող արևի ճառագայթների ներքո կարմրակապտին էին տալիս սարերը` կարմիր ու կապույտ հապալասենիներից:
Ցածլիկ թփուտներում, որոնց հասնելու համար անգամ պետք չէր ձեռքը բարձրացնել, հասունանում էր խոշոր և ջրալի ալոճը: Նույնը և սարի մեղրահամ մասուրը, որի վարդագույն թերթիկներն այստեղի միակ ծաղիկներն էին, որ ծաղկի նման էին բուրում, մինչդեռ մյուսներից ճահճի ու խոնավության հոտ էր գալիս: Եվ դա համապատասխան էր գարնանային թռչունների լռությանը, սոճու անտառի լությանը, որտեղ ճյուղերը հետզհետե պատվում էին սաղարթով: Մասրենին մինչ ցրտերը պահել ու հիմա ձյան տակից մեզ էր մեկնում իր կնճռոտված, մսոտ պտուղները, որոնց քաղցր, մուգ դեղին միջուկը թաքնված էր մանուշակագույն կոշտ կեղևի տակ:
Ինձ ծանոթ էր որթատունկերի գարնանային փոփոխական ուրախությունը` մեկ մուգ վարդագույն, մեկ նարնջագույն, մեկ բաց կանաչ, ասես գունավոր կաշի լիներ:
Սոճիները երկարում էին մատների պես իրենց բարակ ճյուղերը` կանաչ եղունգներով, իսկ միշտ կենսունակ թորթոջը ծածկում էր անտառի հրդեհի հետքերը: Այս ամենը գեղեցիկ էր կատարվում, հավատով ու վստահությամբ, բայց կատարվում էր ամռանը, երբ կանաչ անփայլ խոտը խառնվում էր մրջնագույն, մամռակալած, արևի տակ փայլող ժայռերին, որոնք, հանկարծ պարզվում էր, որ ոչ թե մոխրագույն, ոչ թե շագանակագույն, այլ կանաչ էին:
Այդ բոլորն անհետանում էր ձմռանը, երբ ծածկվում էր կոշտ, բայց փխրուն ձյունով, որ քամիները բերում-լցնում էին կիրճերն ու այնպես պնդացնում, որ սար բարձրանալու համար անհրաժեշտ էր լինում ձյան մեջ կացնով աստիճաններ փորել: Անտառում մարդ մեկ կիլոմետրից էր երևում, այնքան պարզ ու մերկ էր ամեն բան: Եվ միայն մի ծառ էր միշտ կանաչ, միշտ կենդանի. դա սոճին էր, մշտասաղարթ սոճին, որ կանխազգում էր եղանակը: Առաջին ձյունից մեկ-երկու օր առաջ, երբ դեռ ցերեկն աշնանային ջերմ ու անամպ եղանակ էր, ու դեռ ոչ ոք չէր ուզում մտածել մոտակա ձմռան մասին, սոճին հանկարծ փռում էր իր հսկայական, աջ ու ձախ տարածված փշատերև ճյուղերն ու հեշտությամբ ասես երկուսի վերածում ուղիղ, բռաչափ իր սև բույնն ու բերանքսիվայր պառկում էր գետին: Անցնում էր մեկ օր, երկու օր երևում էր փոքրիկ ամպը, իսկ երեկոյան սկսում էր ձնախառն բուքը: Բայց եթե ուշ աշնանը հավաքվում էին ձնաբեր ցածր ամպերը, փչում էր ցուրտ քամին, իսկ սոճին չէր փռվում, կարելի էր հաստատ համոզված լինել, որ ձյուն չի գալու:
Մարտի վերջից` ապրիլին, երբ դեռ գարնան շունչը զգալի չէր, ու օդն էլ ձմեռվա օդի պես նոսր ու չոր էր, սոճին հավաքվում էր ու թափ էր տալիս ձյունը իր կանաչ փոքր-ինչ դեղնավուն հագուստից: Մեկ-երկու օր հետո քամին փոխվում էր, ու օդի տաք հոսանքները գարուն էին բերում:
Սոճին շատ ճշգրիտ գործիք էր, այն աստիճան զգայուն, որ երբեմն խաբվում էր: Նա բարձրանում էր ձնհալի ժամանակ, երբ ձնհալը ձգձգվում էր: Բայց ձնհալից առաջ չէր բարձրանում: Ու դեռ եղանակը չցրտած, սոճին նորից շտապով մտնում էր ձյան տակ: Պատահում էր նաև այսպես. առավոտից կրակ ես վառում (որպեսզի ճաշին ձեռքերդ ու ոտքերդ տաքացելու տեղ ունենաս), վրան փայտ ես դնում և գնում աշխատելու: Երկու-երեք ժամից սոճին ձյան տակից երկարում է թևերն ու կամաց-կամաց ուղղվում` մտածելով, որ գարունն է եկել: Բայց դեռ կրակը չհանգած`սոճին մտնում է ձյան տակ: Ձմեռն այստեղ երկգույն է` բաց կապույտ բարձր երկինք և սպիտակ գետին: Գարնանը երևում է անցյալ աշնան դեղնավուն քրջեղենը, ու գետինը դեռ երկար-երկար կմնա մուրացկանի այդ հագուստով, քանի դեռ նոր կանաչը ուժ չի հավաքել և ամեն բան չի սկսել ծաղկել` շտապով և հախուռն: Եվ ահա այս թախծոտ գարնանից մինչև անողոք ձմեռ, վառ ու կուրացուցիչ կանաչելով, փայլում էր սոճին:
Բացի այդ սոճու վրա աճում էին ընկույզներ, մանր ընկույզներ, որոնց իրար մեջ կիսում էին մարդն ու արջը, մայրահավն ու սկյուռը:
Բլրակների` քամուց պաշտպանված մասում տարածք ընտրելուց հետո, մենք քարշ տալով ճյուղեր բերեցինք, չոր խոտ պոկեցինք բացատից` սարի մերկ մասից, որտեղից քամին ձյունը քշել-տարել էր: Որովհետև այստեղ լուցկի չունեինք, բարաքից մեզ հետ բերել էինք մի քանի ծխացող փայտեր, որոնք աշխատանքի գալուց առաջ վերցրել էինք վառվող վառարանից: Փայտերը տանում էինք պահածոյի մեծ տուփով, որին մետաղալարից բռնակ էր ամրացված, և ուշադիր հետևում էինք, որ ճանապարհին փայտերը չհանգչեն: Փայտերը տուփից հանելուց, փչելուց ու վառվող ծայրերն իրար կպցնելուց հետո, ես փչելով բորբ կրակ վառեցի ու փայտերը դրեցի ճյուղերի վրա, կրակին ավելացրի չոր խոտ ու փայտի մանր կտորներ: Այս ամենը ծածկեցի փայտի ավելի մեծ կտորներով, և շուտով քամու հետ վեր բարձրացավ վախվորած կապտավուն ծուխը:
Առաջ երբեք չէի աշխատել սոճու տերևափշերը մշակող խմբերում: Մթերումը կատարվում էր ձեռքով. կանաչ չոր փշերը պոկում էին որսամսի փետուրների պես`հավաքելով բռի մեջ որոքան հնարավոր է շատ: Պարկերը լցվում էին տերևափշով և երեկոյան հանձնվում վերակացուին: Այնուհետև տերևափուշը գաղտնի տարվում էր վիտամինների խորհրդավոր կոմբինատ, որտեղ նրանից պատրաստում էին մուգ դեղին, թանձր ու կպչուն լուծույթ` անբացատրելի տհաճ համով: Մեզ ստիպում էին այդ լուծույթը ուտել կամ խմել (ով ինչպես կարող էր) հացից առաջ: Լուծույթի համը փչացնում էր ոչ միայն ճաշը, այլև ընթրիքը, բայց շատերը դա համարում էին ճամբարային բուժման լրացուցիչ միջոց: Առանց դրա ճաշարանում անհնար էր ճաշ ստանալ. դրան խիստ էին հետևում: Լնդախտն ամենուր էր, և սոճին միակ միջոցն էր լնդախտի դեմ, որ երաշխավորված էր բժշկության կողմից: Հավատն ամեն ինչ հաղթահարում է (չնայած հետագայում աապացուցվեց դրա հակալնդախտային դեղամիջոց չլինելը) և նրանից հրաժարվեցին, իսկ վերոնշյալ կոմբինատն էլ փակեցին, բայց մեր ժամանակ մարդիկ խմում էին այդ գարշահոտ զիբիլը, ողողումներ անում ու առողջանում, ազատվում լնդախտից: Կամ էլ չէին առողջանում: Կամ էլ չէին խմում և առողջանում էին: Ամենուր տարածված մասրենին ոչ ոք չէր մշակում ու չէր օգտագործում որպես հակալնդախտային միջոց. մոսկովյան դեղատոմսերում այդ մասին խոսք չկար: (Մի քանի տարի անց սկսեցին մասուրը տանել մայր հողից, բայց դրա մթերումն այդպես էլ, որքան ինձ հայտնի է, երբեք չկարգավորվեց):
Մոսկովյան դեղատոմսերը C վիտամինի ներկայացուցիչ համարում էին միայն սոճու տերևափուշը: Սրանից հետո ես այդ թանկագին դեղամիջոցի մթերողն էի, և քանի որ հյուծված էի, ոսկու հանքից տեղափոխվեցի սոճի մաքրելու:
-Գնում ես սոճի մաքրելու,- ասաց վերակացուն առավոտյան,- մի քանի օր պատուհան կունենաս:
Պատուհանը ճամբարի` լայն տարածում ունեցող տերմիններից էր: Այն ոչ թե լիակատար հանգիստ, այլ ժամանակավոր հանգստի պես մի բան էր նշանակում: (Նման դեպքերում ասում էին նա «փքվել է»): Դա այնպիսի մի աշխատանք էր, որից մարդ ուժասպառ չէր լինում, այսինքն` ժամանակավոր թեթև աշխատանք էր:
Սոճու աշխատանքը ոչ թե թեթև, այլ թեթևագույնն էր համարվում, մանավանդ որ առանց վերակացուի էր:
Հրացանների փականները չրխկացնելուց հետո, շների հաչոցներից, վերակացուների` մեզնից անպակաս հայհոյանքներից հետո, սառցակալած հատվածներում մի քանի ամիս աշխատելուց հետո (ուր պսպղալու աստիճան սառած ամեն մի քարն այրում էր ձեռքերդ), սոճու աշխատանքը յուրաքանչյուր հոգնած մկանովդ անցնող մի գերագույն հաճույք էր: Սոճու էին ուղարկում աշխատանքի սովորական ժամից շուտ` դեռ լույսը չբացված:
Հաճելի էր ձեռքերը տաքացնել ծխացող փայտերով լի տուփով և հանգիստ գնալ դեպի բլրակները, որոնք, ինչպես այն ժամանակ ինձ թվում էր, հեռու և անհասանելի էին: Հաճելի էր վայելել լեռների խորախորհուրդ լռությունը, թվում էր` աշխարհից վերացել է ամեն բան, և կա միայն քո ընկերը, կաս դու, կա ձյան միջով դեպի ինչ-որ մի բարձր տեղ, դեպի լեռներ գնացող անվերջանալի նեղ արահետը:
Ընկերս դժգոհությամբ էր հետևում իմ դանդաղ շարժուձևին: Նա վաղուց էր սոճու գործ անում և արդարացիորեն իմ մեջ տեսնում էր անվարժ և թույլ գործընկերոջ: Երկուսով էինք ու աշխատանքն իրար մեջ էինք կիսում:
— Ես կկտրեմ, դու մաքրիր,- ասաց նա,- ու արագ շարժվիր, թե չէ չենք հասցնի… Ես չեմ ուզում հանքախորշ վերադառնալ:
Նա կտրեց ճյուղերն ու խարույկի մոտ մի մեծ խուրձ արեց: Ես ավելի փոքր կտորներ էի կտրում և, վերևից ներքև քաշելով, մաքրում փշերը կեղևի հետ միասին: Դրանք նմանվում էին կանաչ ծոպերի:
-Ավելի արագ պիտի աշխատենք,- ասաց ընկերս`վերադառնալով ճյուղերի խուրձը ձեռքին: — Վատ է, ախպերս:
Հասկանում էի, որ վատ է: Բայց ավելի արագ աշխատել չէի կարող: Ականջներս խշշում էին, իսկ ձմռան սկզբից ցրտահարված մատներս վաղուց տնքում էին արդեն սովորական բութ ցավով: Պոկում էի փշերը, կոտրում փայտերն ու առանց կեղևահան անելու խցկում պարկը: Բայց պարկը ոչ մի կերպ չէր ուզում լցվել: Պլոկված ճյուղերի մեծ կույտ էր գոյացել լպստած ոսկորների նման, իսկ պարկը դեռ ձգվում ու փքվում էր և ընդունում էր սոճու նորանոր ճյուղեր:
Ընկերս սկսեց օգնել: Գործն արագացավ:
-Պիտի հետ գնանք,- հանկարծ ասաց նա: — Բա որ ճաշից ուշացա՞նք: Էս մասում քիչ է: — Ու խարույկի շուրջ եղած մեծ քարերից մեկը վերցնելով մտցրեց պարկի մեջ: — Էնտեղ չեն ստուգում,- ասաց խոժոռ դեմքով: — Այ, հիմա չափով է:
Կանգնեցի, թափ տվեցի վառվող փայտիկները այս ու այն կողմ և ոտքերով հանգցրի ձյան մեջ ընկած ածուխները: Վառվող ածուխները բոցկլտացին, հանգան, և միանգամից ցրտեց ու հասկանալի դարձավ, որ երեկոն մոտ է: Ընկերս օգնեց` պարկը շալակեմ: Ծանրությունից կռացա:
— Դե գլորվելով գնա,- ասաց նա: — Ներքև ես գնում, չէ՞, ոչ թե վերև:
Մենք հազիվ հասցրինք ստանալ մեր ապուրն ու թեյը: Այս թեթև աշխատանքի համար ապուրից ու թեյից բացի ուրիշ բան նախատեսված չէր:

Թարգմանությունը՝
Սաթենիկ Բադալյանի