Եթե չլիներ կռիվը․ այցելություն Հայաստանի սահմանամերձ Ներքին Կարմիրաղբյուր համայնք

Կռիվ, հենց էսպես, մեկ բառով են բնութագրում Տավուշի մարզում 1990-ականներից սկիզբ առած Ղարաբաղյան հակամարտությունը, որի ընթացքում այս կողմերում մի քանի գյուղեր ևս դարձան ակտիվ ռազմական գործողությունների թատերաբեմ, որտեղ կրակոցները շարունակվում են առ այսօր։
Եթե չլիներ կռիվը․․․ այս միտքը շատ հաճախ է պտտվել գլխումս, հատկապես այն համարձակ տարիքում, երբ թվում է՝ աշխարհն արդեն բացահայտել ենք ու ընդամենը մի քանի հարցերի պատասխաններ են պակասում մեր «մեծ» բացահայտումն ամբողջացնելու համար։ Հատկապես այն տարիքում, երբ առօրյա, նեղ անձնական հոգսերը մեզ չեն սեղմում ու անբռնազբոս մտքերի սավառնելուն չեն կաշկանդում։
Նկարում տատիս տան երկրորդ հարկի նախամուտքն է, 86-ամյա տատս՝ Ռոզը, 3,5-ամյա որդիս՝ Եղիշեն, մահճակալի տարիքը գտնելն անշնորհակալ գործ կլինի, միանշանակ հիսունն անց է, հորիզոնում գյուղն է ու լեռները․․․չարիք դարձած այդ լեռները։

Մինչև կռիվը՝ տատիցս ձախ եղել է երկրորդ հարկի այս տան ամենամեծ ու ընդարձակ սենյակը։ Ես այն չեմ հիշում, ինչպես չեմ հիշում մյուս երկու սենյակները, մեծ պատշգամբն ու առաջին հարկի տունը, գյուղի ակումբն ու բաղնիքը։ Ես հիշում եմ միայն ինչ-որ ալ կարմիր հատակ՝ գյուղական, նեղ ու երկար փայտե հատակ, ու հիշում եմ, որ գլորվում էինք երեխեքով ու մեր ծիծաղներն են զրնգում ականջներումս։ Հետո հիշում եմ մի անգույն գիշեր, մեր սև փոքրիկ վիրավոր շանը, իմ դեղին բաժակն ու իրար խառնված մարդկանց։ Հետո սև հագած, երկար թրաշով, մորս հորաքրոջ որդու երևանյան մեր բնակարան գալն եմ հիշում ու խոհանոցի մի անկյունում կուչ եկած մորս հեծկլտոցը։
Տատիս տան երկրորդ հարկը չեմ սիրում, Էստեղ սովորաբար չեմ բարձրանում, օդն էստեղ ծանրացած է։ Մի քանի տարի առաջ ռումբերի պայթյունների հետքերից մաքրված ու մասամբ նորոգված այս սենյակներն ամենապայծառ արևից անգամ չեն լուսավորվում։ Մոտ տասը մետր երկարությամբ, մանր լուսամուտներով երբեմնի պատշգամբը տատս ծածկած է եղել Ադրբեջանի Թովուզ կայարանից գնած դեղին նախշերով, սպիտակ ցանցավոր վարագույրով։ Յուրաքանչյուր սենյակ լցված է եղել այն ժամանակվա ամենաթարմ կահույքով, իսկ պահարաններում խնամքով պահվող սպասքը պարբերաբար թարմացվել է, մինչև մի օր հարակից լեռները բարկացել ու սկսել են ռումբեր պայթեցնել գյուղի ուղղությամբ։
Ու երբ հերթական ռումբը մխրճվել է տատիս տան ամենամեծ, ամենաընդարձակ սենյակը ու կողքի սենյակը, գետնին տապալել ամբողջ կահ֊կարասին, թախտը շպրտել հարևանի այգին, վարագույրներն էլ հալեցրել, հարակից քաղաքից բոթը լսած ու գյուղ վազած մորաքրոջս գոտեպնդելու և հուզմունքը ցրելու համար տատս կատակել է, թե կոշիկներդ չմոռանաս հանել «տուն» մտնելիս։ Ու մորաքույրս ավերված տնից երևի հանել է իր ամենթանկ իրերը, նստել երկրորդ հարկ տանող աստիճանին ու մտածել, թե էս ինչ չարիք է եկել գլխներին, առանց գուշակելու, թե դեռ ինչ չարիքների միջով պիտի անցնի։
Ու էդպես ծածուկ, էդպես ագահորեն հանդուգն կռիվն էկել ու հերթով թակել է մեր գյուղի բոլոր տների դռները, մեկը հիմնահատակ ավերել, մյուսն այրել, մյուսի ջահելին տարել, բուն դրել գյուղի դպրոցում, բայց հատկապես չի հանդուրժել գյուղի երիտասարդության միակ հավաքատեղին՝ ակումբը՝ ասես ձեռնոց նետել գյուղի ջահելներին ու ակումբի շենքից լոկ հիշողություն թողել։
Կռիվը հատկապես ջահելներին չի հանդուրժում։ Նախանձո՞ւմ է երևի, գուցե խանդում նրանց խանդավառությանը, շնորհներին ու ազատությանը։ Մի՞թե ինքն էլ է ուզում սիրած աղջիկ ունենալ ու սիրած աղջկան նայելիս անզուսպ փայլել, հետո հետևից քայլել ու վախենալ մոտենալ։ Սրտխփոցից գլուխը կորցնել ու ինքնամոռաց հարբել։ Ով գիտի, քանի կռիվ է քանի միլիոն ջահելի սրտխփոց կանգնեցրել իր նախանձի ու խանդի պատճառով։
Մեր գյուղի առջև ծանրացած կռիվը 16 ջահելի նախանձեց, նրանցից մեկը տատիս որդին է՝ Էդիկը, մյուսը՝ եղբորորդին՝ Եղիշը, ամենափոքրը, ամենահամառը, ամենասիրունն ու ամենասիրվածը։ Կռիվը չէր հանդուրժի նրա ներկայությունն ու 1993-ի ապրիլի 16-ին դժվար պայքարից հետո հաղթական խժռեց իր ամենամեծ հակառակորդին, իր դեմ ամենահանդուգն պայքարողին։ Կռիվը չհանդուրժեց նաև 7-8 ամյա երեխային ու հոր ձեռքերի մեջ մատաղ արեց, ու նույնիսկ ևս հինգ երեխա ունենալուց հետո հորը հավերժ արցունքոտ թողեց։
Ես հաճախ եմ հարցնում, իսկ եթե կռիվը չլինե՞ր։ 1995֊ի օգոստոսին, երբ կռվից հետո առաջին անգամ եղա գյուղում, առանց պատուհան, տեղ-տեղ առանց հատակ ու առաստաղ այս տան մեջ զգուշորեն քայլելիս տարբեր անկյուններից գտա մեր խաղալիքները՝ անթև կամ անգլուխ տիկնիկներ, սպիտակ, մանր ծաղիկներով ափսեները, բաժակներն ու թեյնիկը, լվացքի մեքենան։
Երբ 1999-֊ին եկա գյուղ, տան առաջին հարկի պատուհաններն արդեն պատվել էին պոլիէթիլենով ու երկրորդ հարկի պատշգամբի մասամբ փրկված երբեմնի վարագույրներով։ Երկրորդ հարկ մուտքը ցանկալի չէր, բայց հստակ գծվել էին տան վտանգավոր հատվածներն ու մենք գիտեինք, որ այնտեղ գնալը վտանգավոր է։
Առաջին հարկի մի սենյակում տեղավորվել էին պատերազմի արհավիրքից փրկված տատիս երկու փայտե մահճակալներն ու պահարանը, խոհանոցի մի պահարանը, մի քանի սեղան ու փրկված իրերից ամենատարօրինակը՝ երեք դռնանի մեծ զգեստապահարանի հայելին՝ ամբողջությամբ կանգուն՝ ի տարբերություն զգեստապահարանի։
Երկրորդ հարկը մեր խաղասենյակը դարձրինք ու այդքան ընդարձակ խաղասենյակ ունենալու հնարավորությունը մոռացնել էր տալիս այդ տարածքը մեզ տրամադրելու պատճառները։ Ես միշտ ընտրում էի ծայրի, կապույտ սենյակը, քույրս՝ մորեղբորս աղջիկը մյուս սենյակի տիրուհին էր։ Հետո մեզ էին միանում մեր մի քանի ընկերներն ու մենք վայելում էին կիսավեր տունն ամբողջությամբ տնօրինելու բերկրանքը։
1999 -ը գյուղական իմ կյանքի թերևս ամենաանհոգն էր, 2000-ի մարտին՝ նախքան արձակուրդն ու քաղաքաբնակների գյուղ գնալու սեզոնի բացումը, պապս հեռացավ մեզնից, որ ավելի մոտ գտնվի որդուն․․․ 2000-ի ամառը ծանր էր, 11 տարեկանս շատ բան չէր հասկանում, բայց պապս հեռանալով մի քիչ մեծացրել էր ինձ էլ, քույրերիս էլ, որոնք էլ հետս տուն֊տունիկ չէին խաղում ու ես դարձել էի երկրորդ հարկի միանձնյա տիրուհին, թեև խաղն արդեն այդքան էլ չէր գրավում։
Հիմա երկրորդ հարկը չեմ սիրում, խեղդում է կոկորդս երևանյան մեր բնակարաններից այստեղ տեղափոխված վարագույրներով ու գորգերով ձևավորված այս անհոտ դատարկությունը։ Դիմացի լեռն ամեն անգամ կարծես սպառնում է նոր արկերով, էստեղ օդում սավառնող վառոդի հոտն ավելի ուժեղ է հարվածում քթին, իսկ որդիս ինձ հակառակվել ու անհոգ բազմել է այս մահճակալին, որն անհասկանալի կերպով հասել է այստեղ, ու իր գիրկն առել իմ խենթերին։ Մի քանի օր տևած անձրևներից հետո դուրս եկած արևի տակ նստել են ու տատս քթի տակ մրթմրթում է հայտնի երգի բառերը՝ «Փառք տանք մայր հողին, արևի շողին»․․․
Նա փառք է տալիս, իսկ ես ծանրացնում ու էլի մտածում եմ, որ այսօր էլ չկրակեն ու տեսնես ինչ կլիներ, եթե առհասարակ կռիվը չլիներ․․․ Այս մահճակալն այստեղ դրված չէր լինի երևի, Ռոզն այսքան փոքրացած չէր լինի երևի, ամենայն հավանականությամբ, որդուս անունն էլ Եղիշե չէր լինի, իսկ լեռներն այսքան մռայլ չէին թվա․․․Երևի․․․
Բայց կռիվն եղել է ու երևի արդեն շատ վաղուց ժամանակն է համակերպվել այս անհաճո իրականության հետ։ Կռիվը եղել է, այն կա, ու, թերևս ամենաշատը թուլացնում ու խեղճացնում է այն, որ հայտնի չէ, թե երբ կավարտվի ու դեռ քանիսի իր հետ կտանի։ Ու դեռ որքան այս կողմերում ականջներս սրած պետք է պահենք ու ամեն թրխկոցից էսպես անզոր դողանք, կարծելով, թե էլի կրակոց է․․․
Սակայն կռիվը եղել է Հայաստանի միայն մի քանի համայնքներում, իսկ բացի ամեն պահի սպասվող կրակոցից, այս կողմերում անհանգստացնող կողպված դռներ, կիսավեր տներ ու խեղված ճակատագրերը կան մեր երկրի բոլոր համայնքներում, ուր կռվի մասին անգամ չեն էլ լսել։ Ու երևի ամեն անգամ կարիք չկա տատիս տան լեն ու բոլ դատարկության մեջ մեղադրել միայն կռվին։ Բայց չէ՞ որ մեզ մանկուց սովորեցրել են, որ եթե ընկել ենք, ուրեմն կոշիկն է մեղավոր եղել, շունը, հատակը, ի վերջո՝ Ամերիկան, Թուրքիան կամ էլ Ռուսաստանը, և ոչ մի դեպքում հենց մենք։
Մեր գյուղը՝ Տավուշի մարզի Ներքին Կարմիրաղբյուրը, Երևանից մոտ 200 կմ է հեռու, մարզկենտրոն Իջևանից՝ շուրջ 60 կմ, հակամարտության մեջ գտնվող հարևան Ադրբեջանից՝ շուրջ մեկ կմ։ Երևան֊Բերդ կենտրոնական ճանապարհից դեպի մեր գյուղ շեղվող՝ մոտ 15 կմ ճանապարհը դեռևս գրունտային է։ Անգամ խորհրդային տարիներից ժառանգություն մնացած ասֆալտի երբեմնի հետքն այժմ հնարավոր չէ գտնել։ Ու թեև ամեն տարի խոսվում է ճանապարհը նորոգելուց, սակայն արդեն տասնամյակներ շարունակ խոստումները մնում են օդում, ու ամեն անգամ գյուղ գնալիս ներքին կռիվն սկսվում է հենց այս ճանապարհից։
Գյուղ տանող վերջին ոլորանից հետո դպրոցի շենքի տեսարանով բացվում է գյուղի համայնապատկերը։ Դպրոցն այս կողմերում ամենակենսունակ կառույցն է թերևս։ Անգամ ամենածանր մարտերի ժամանակ այստեղ դասերը չեն ընդհատվել։ Դպրոցի շենքը նայում է ուղիղ ադրբեջանական հենակետերին ու կռվի տարիներին մի քանի մասնաշենքեր զգալի վնասվել էին։ Սակայն հետնամասում գտնվող մասնաշենքերում ոչ միայն ընթանում էր դասապրոցեսը, այլև նկուղում բնակվում էին գյուղի բնակիչները՝ պատսպարվելով կրակոցներից։
Վերջին տարիներին դպրոցը նորոգվել է, կահավորվել ու զինվել նորագույն գույքով ու տեխնիկայով։ Մի քանի անգամ հակառակորդի գնդակներն իր վրա կրելուց հետո, դպրոցի շենքի առջև կառուցվել է պահպանիչ պատ։

Նմանատիպ մեկ այլ պատ էլ կառուցվել է գյուղի մանկապարտեզի տարածքում։ Մեկ խումբ՝ 30 երեխա ունեցող մանկապարտեզում առաջիկայում պատրաստվում են բացել ևս մեկ խումբ։
Իսկ հիմնահատակ ավիրված գյուղի ակումբի փոխարեն, նույն վայրում այժմ վեր է խոյանում նոր մշակույթի տունը, որը դարձել է այստեղ մնացած սակավ երիտասարդների հավաքատեղին։
Գյուղապետարան, ակումբ, դպրոց և մանկապարտեզ։ Հենց այս կառույցներն են գյուղի հիմնական աշխատատեղեր ապահովող վայրերը, որոնց աշխատանքներում ընդգրկվում է ընդհանուր առմամբ մոտ 50 գյուղաբնակ։ Շուրջ հազար բնակիչ ունեցող այս գյուղում մյուսներն ուղղակի և անուղղակի ձևով պահում են այս անհանգիստ սահմանը․ արտագնա աշխատանքից հրաժարված տղամարդկանց հիմնական մասը պայմանագրային զինծառայողներ են՝ 15 օր դիրքերում են հերթապահում, 15 օր տանն են, կամ ինչպես իրենք են կես կատակ կես լուրջ ասում՝ տանից են հերթապահում։
«Այստեղ մեծից փոքր սահման պահողներ են, ուրիշ մասնագիտությամբ ֆակուլտետ մեր գյուղերում չկա,-գյուղամեջում օրվա անցուդարձից խոսող գյուղացիներից մեկն է կատակում՝ ի պատասխան իմ՝ «ինչո՞վ եք զբաղվում հարցին», հետո շարունակում է,- չէ, դուզ եմ ասում, թուրքը, որ տեսնում ա ստի լիս ա էրում, կեղում շարժ կա, երբեք մտքով անցնիլ չի դեսը կյա, բայց հենց տեսավ կեղում մարդ չկա, մինչև կառավարության շենք կհասնի»։
Երբեմնի զարգացած գյուղատնտեսությունից ստիպված են եղել մասամբ հրաժարվել․ վարելահողերի, խաղողի դաշտերի մեծ մասը գտնվում է ադրբեջանական կրակակետերի անմիջական նշանառության ներքո և դրանց մշակմամբ զբաղվելը պարզապես մահապարտություն է։ Թեև արդեն մոտ երկու տարի է գյուղի ուղղությամբ մեծ զենքերով ակտիվ կրակահերթեր գրեթե չեն եղել, սակայն սահմանին մոտենալը շարունակում է մնալ վտանգավոր։ 2012-ի հուլիսի 1-ին գյուղի բնակիչ 52-ամյա Վաչիկ Մելքումյանը գյուղի մոտ գտնվող իր խաղողի այգում աշխատելիս ադրբեջանական կողմից արձակված գնդակից ոտքի շրջանում վիրավորվել էր, իսկ 25-ամյա Գոռ Փարսյանը, կրկին գյուղի տարածքում հողագործական աշխատանքներ կատարելիս վիրավորվել էր նույն թվականի հուլիսի 21-ին: Այնուհետև հողագործական աշխատանքներ կատարող մյուս գյուղացիներն էին հայտնվել հակառակորդի թիրախում, ինչն էլ ստիպել էր հերթով հրաժարվել այդ հողերից։
Այս նույն պատճառով մարդիկ ստիպված են եղել հրաժարվել նաև անասնապահությունից։
Իհարկե, այստեղ շատ լավ գիտեն, որ Երևանի էլիտար թաղամասերում վեր խոյացող միլիոնավոր դոլարներ արժեցող դղյակների, օֆշորներում պահվող գումարների փոխարեն կարելի կլիներ հեշտությամբ ապահովել գյուղի բարօրությանը, սակայն չկատարված գործերի համար մեղավորներ փնտրելն անօգուտ է։ Այստեղ մեկ տարի առաջ են գտել մեղավորներին ու միացնել համաժողովրդական հեղափոխությանը։ Եվ այսօր սպասում են, իսկ նոր իշխանություններից ակնկալիքները մեծ են՝ ապրած վայրն ու կյանքն էլ պարտավորեցնող․ անծայր ցուցակը գլխավորում են թերևս խաղաղությունն ու աշխատանքը։
Հ․Գ․ Տարիներ շարունակ գյուղը զրկված էր երեկոյան լուսավորությունից․ նախ կռվի ժամանակ վնասվել էին փողոցային լուսավորման համակարգերը, հետո դրանցից մի քանիսը վերականգնեցին, բայց հակառակորդի թիրախը դառնալուց խուսափելու համար չէին միացվում։ Երբ փոքր էինք, տատիս տան պատշգամբից երեկոյան նայում էինք գյուղի հարակից ադրբեջանական Թովուզի շրջանի լուսավորված գյուղին։ Գյուղում երկար մնացած երեխաներիս այն լուսավոր Երևանն էր հիշեցնում ու այս տեսարանով մի քիչ կարոտներս էինք քաղում ու մի քիչ էլ նեղսրտում այնտեղի լույսից ու մեր կողմերի պարտադրված խավարից։ Այսօր գյուղը երեկոյան ամբողջությամբ լուսավորվում է, մեկիկ-մեկիկ վառվող լույսերն իրենց գիրկն են առնում բարձունքում իրար թեկունք կանգնած տներով հպարտորեն տեղավորված գյուղն ու ամբողջացնում կռիվ տեսած, ցավից մի քիչ խոնարհված, բայց ամուր կանգնած գյուղի բնապատկերը։