Ամեն ինչ սկսվեց այն օրը, երբ գլխիս ներսում ինչ-որ ձայներ հայտնվեցին: Նրանք պատռեցին գանգամաշկս, հետո գանգոսկրս սղոցելով՝ դուռ բացեցին ու մտան ներս: Ուղեղիս բլթերի վրա փռեցին իրենց իրերը և դարձան իմ մշտական բնակիչները՝ առանց վարձի: Պորտաբո՞ւյծ էին, թե՞ ես էի թուլամորթ… Ձայներից մեկի անունը, ի դեպ, Թուլամորթ էր: Այժմ միայն Թուլամորթին ճանաչեք. մնացածի հետ հետո կծանոթացնեմ: Ամեն գիշեր՝ քնելուց առաջ, շարք են կանգնում, և դրանցից ամենաերկար անունն ունեցողը ներկա ու բացակա է անում:
— Թուլամո՛րթ:
— Ե՛ս:
Բառերի արտաբերումը շատ արագ էր կատարվում, և արդյունքում ստացվում էր՝ Թուլամորթ ես… Ձայները տարբեր էին, յուրաքանչյուրն իր հնչերանգն ուներ: Բայց երբ դրանք միավորվում էին, ստացվում էր լրիվ այլ ձայն. ջրաներկի գույների պես էր: Օրինակ, ներկա բացակա անողի և Թուլամորթի ձայները միավորվելով՝ վերածվում էին մորս ձայնին… Իսկ մայրս երբեք ինձ չի սիրել: Եւ ես, լսելով մորս ձայնը, ինձ խղճուկ էի զգում, որովհետև միշտ սիրել եմ նրան… Ես միշտ վախեցել եմ օգնել մորս, գուցե դրա՞ համար էր ինձ ատում… Ինչևէ, շատ խորացա: Ձայների ներկա բացական էլ է ավարտվել. կարելի է քնել: Փակում եմ աչքերս… Թե՞ չի կարելի… Նորից ձայներ են լսվում. ինչ-որ ծվծվոց է: Սա ի՞նչ է, նո՞ր ձայն է: Չէ՛, հաստատ նոր չի: Ուրեմն ներսից չէ, դրսից է: Արագ վեր եմ թռչում մահճակալից, սրտի մի փոքր թրթիռով միացնում եմ լամպի լույսը և գլուխս կախում ձայնի ուղղությամբ՝ մահճակալիս տակ, և տեսնում եմ՝ փոքր մուկ է. ավելի շատ լամպի լույսից, քան ինձնից վախենալով՝ վազում է պատի անցքի ուղղությամբ, որտեղից էլ հավանաբար եկել էր: Ահա՜ թե ինչ: Նորից եմ պառկում: Պետք է վաղը դրանց հախից գալ: Չմոռանամ՝ աշխատանքից տուն վերադառնալիս մկնդեղ գնեմ:
— Ո՞ւմ համար՝ մկա՞ն, թե՞ քո,- չէ՛, ձայները չէին. սա ինձ արհամարհող երկրորդ եսս էր:
— Չգիտեմ… Գուցե և իմ…
— Հը՞ն, Մարտի՛ն, ի՞նչ կասես արտասահմանյան գրականության մեր դասախոսի մասին:
— Հիմարի մեկն է լրիվ:
— Չէի ասի:
— Ես էլ, հատկապես իր դիմաց. չեմ ուզում լուծարք կամ ընդհանրապես համալսարանից դուրս մնալ,- ծիծաղեց Մարտինը:
— Բա էսօր էրեխեքն ի՞նչ էին պատմում, ի՞նչ տարօրինակ պատմություն է Ձեզ պատմել անցած դասին. բացակա եմ եղել:
— Չլսեցի՞ր՝ ի՞նչ էին ասում:
— Լսեցի, բայց կիսատ-պռատ: Դու ամբողջականը պատմի՛ր, չես մեռնի:
— Լա՛վ, լա՛վ, Մե՛ծն Արթուր,- իրեն հպատակ ձևացնելով և Արթուրի առաջ խոնարհվելով՝ ասաց Մարտինը:
Իսկ Արթուրը միայն թարս նայեց նրան:
— Ուրեմն մտավ լսարան ու եկած-չեկած՝ էսպես է ասում. «Այսօր օրը զարմանալի է սկսվել»: Դե, մեր գերազանցիկ Մարին (զարմանում էլ եմ, թե ոնց էդքան գիրք կրծելուց հետո ակնոց չի դնում: Երևի մի ժամանակ դրել է, բայց էնքան չի հանել, մինչև ակնոցը ձուլվել է իրեն, ու մենք ուղղակի չենք տեսնում, թե չէ ուրիշ ձև հնարավոր չի) ասում է, թե իսկ ի՞նչ զարմանալի բան է եղել, կիսվեք մեզ հետ Ձեր զարմանահրաշ առավոտով: Ով գիտի, բարձր գնահատականների մեծ մասը էդպիսի հարցերի շնորհիվ է ստանում, իբր թե ակտիվ ուսանող է էլի: Ու էս մեր պարոն… Թո՜ւ, անունն ի՞նչ էր…
— Ուրուկ:
— Հա՛, ճիշտ է:
Պարոն Ուրուկն էլ սկսում է բոլոր մանրամասնություններով պատմել իր «զարմանալի» առավոտի մասին: Ասում է. «Սիրելի՛ Մարի, քանի որ քեզ այդքան հետաքրքիր է, ես կպատմեմ: Սրանից մի քանի օր առաջ սենյակումս մուկ հայտնաբերեցի: Ես ընդհանրապես մկների դեմ ոչինչ չունեմ, բայց ձայնը խանգարում էր քնել: Երեկ մկնդեղով պատված ցորենահատիկներ գնեցի, և լցնելով դրանք սուրճի փոքրիկ ափսեի մեջ՝ դրեցի մահճակալիս տակ: Եւ ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ հայտնաբերեցի առավոտյան՝ արթնանալուց հետո: Ամեն ինչ… Ամեն ինչ, բացի սատկած մկան մարմնից: Գլուխս կախեցի մահճակալիս տակ, իսկ այնտեղ գիշերվա մուկն է, կանգնել է հետևի երկու թաթերի վրա, իսկ առջևի թաթերից մեկում պահել է թունավոր ցորենահատիկը և իր կարմիր, պսպղուն աչքերով նայում է ինձ: Սա ի՞նչ է՝ մտածեցի: Հանկարծ ներսումս ինչ-որ վախ հայտնվեց: Գլուխս այդպես կախած՝ ես նայում էի մկանը, իսկ մուկը՝ ինձ: Ես շունչս պահել էի, իսկ մուկը նայում էր ինձ: Վախից ու թթվածնի բացակայությունից սիրտս քիչ էր մնում՝ դուրս թռչի, իսկ մուկը նայում էր ինձ՝ ուղիղ հոգուս աչքերի մեջ: Մի փոքր էլ… Մի փոքր էլ… Բայց մուկը չի թողնում, որ այդ մի փոքրն էլ լցվի. ուղիղ աչքերիս մեջ նայելով՝ նա ցորնահատիկը մոտեցնում է դնչին և սկսում դանդաղ ուտել: Հայացքը չի թեքում, շարունակում է ուղիղ ինձ նայել, կարծես ուզում է ասել՝ սա՞ էիր ուզում… Հա՜, սա էիր ուզում, բայց ոչ այսպես: Քո ուզած ձևը առավոտյան արթնանալն ու սատկած մկանը աղբամանը նետելն է. հիմա՛ր մուկ, ինքդ ես մեղավոր, քեզ ո՞վ ասաց՝ ուտես մկնդեղը: Բկիդ պատճառով սատկեցիր: Մինչդեռ… Չէ՞ որ դու՛, հենց դու այդ ցորենահատիկները դրեցիր մահճակալիդ տակ և ինձ համոզեցիր, որ դրանից բացի աշխարհում այլ ուտելիք չկա, որ փրկությունը միայն դա ուտելն է՝ հակառակ դեպքում սովից կսատկեմ: Ցորենահատիկը ուտել վերջացնելուց հետո մուկը իջեցրեց առջևի թաթերը և այս ու այն կողմ օրորվելով՝ գնաց դեպի պատի անցքն ու չքացավ իմ տեսադաշտից: Ես պապանձվել էի: Աշխարհում, դրսում, իմ տանը ոչինչ չէր փոխվել, իսկ ներսում ինչ-որ մեկը դանակահարեց խղճիս, և արյունը հոսեց: Թուլամորթն ինձ ասաց. «Աչքիդ է երևացել այդ ամենը»… Ու էլի ինչ-որ բաներ ասաց, բայց ես այլևս չէի լսում նրան և գլխիս խժդժությունն ընդհանրապես: Ներսիս ցավը ողջ ուշադրությունս կենտրոնացրել էր իր վրա: Գուցե ցավը միշտ չէ, որ վատ բան է… Այս թեմայով, կարծում եմ, ապագայում կարելի է գիտական հոդված գրել: Ինչևէ… Մի կերպ ինձ վերագտա և սկսեցի հագնել շորերս, բայց գուլպայիս զույգերից մեկը չկար: Ինձ համոզելով՝ կռանում եմ մահճակալի տակ՝ այն գտնելու: Իսկ այնտեղ… Այնտեղ հերթ է… Մկների մի ամբողջ բանակ է. ետևի թաթերի վրա մեկ-մեկ կանգնել են իրար ետևից: Հերթը ձգվում էր մինչև պատի անցքը և դրանից էլ դուրս ու ավելի: Կանգնել են, և բոլորը միասին իրենց կարմիր աչքերով նայում են թույնով լցված ափսեին, իսկ հետո ինձ: Ի՞նչ պիտի անեմ, կերակրե՞մ նրանց… Սրանք կարծես բանականություն ունեն. չեն խոսում, բայց հասկացնում են: Մտածում եմ՝ արդյո՞ք մարդիկ չէն, որոնց Կիրկեն, իր կախարդական թուրմերից մեկը խմեցնելով, վերածել է մկների:
— Բայց մի՞թե Կիրկեն մարդկանց խոզերի չէր վերածում,- հարցրեց Մարին:
— Օրիո՛րդ Մարի, Դուք, ի՞նչ է, Կիրկեի բոլո՞ր թուրմերին եք ծանոթ,- կես կատակ-կես լուրջ պատասխանեց Ուրուկը, հետո շարունակեց,- ուրեմն ահա, ես այս հարցերով էի տարված, իսկ առնետները ոչինչ չէին պատասխանում. միայն հայացքները հառում էին ափսեին, հետո՝ ինձ: Ի՞նչ է, այդպես վրեժ են ուզում լուծել ինձանից, թե՞ պարզապես ուզում են՝ ինձ չխաբեմ. այդ ես եմ սպանել իրեն ցեղակցին, այնպես, ինչպես փոքր ժամանակ երազանքներս սպանեցի. խավարասերներից էլ վատն ու զզվելի համարելով դրանք՝ ես ճզմեցի իմ ոտքերի տակ: Դու ես ճզմել երազանքներդ, էլ ինչո՞ւ ես ուրեմն ուրիշներին մեղադրում… Հաստատ երկրորդ տարբերակն է, հակառակ դեպքում ինչո՞ւ պետք է այսքան շատով գային. իրենց ընկերոջ մահն՝ իմ աչքերի առաջ, ինձ արդեն բավական էր պատժվելու համար: Իսկ սրանք եկել են, որ ինձ սովորեցնեն… Սովորեցնեն ինքդ քեզ չխաբելու դասը: Ես նայում էի մկներին, մկները՝ ինձ, հետո՝ ափսեին, հետո՝ նորից ինձ: Ես ափսեն ձեռքս վերցրի, իսկ շարքում կանգնած առաջին մուկը մոտեցավ ինձ ու նայեց ափսեին՝ հասկացնելով, որ մի ցորենահատիկ տամ իրեն: Ես այդպես էլ արեցի և շարունակեցի անել, մինչև որ շարքը վերջացավ… Իսկ հիմա ինձ ասեք՝ ինչո՞ւ այսքան բանը ձեզ պատմեցի:
— Դե մենք հարցրինք, Դուք էլ պատմեցիք: Իսկ եթե խորքային պատասխան եք ուզում՝ որ սովորենք ինքներս մեզ չխաբե՞լ,- ասաց Մարին:
— Ո՛չ, օրիո՛րդ Մարի,- պատասխանեց Ուրուկը,- պարզապես ուզում էի ձեզ բացատրել, թե ինչու եմ կես ժամ ուշացել:
— Եւ դրա վրա ծախսեցիք ևս կես ժամ ժամանակ,- ասացի ես:
— Դե դու չէիր կարող չէ՞ մեջ չընկնել,- Մարտինին ասաց Արթուրը:
— Դու ինձ լավ գիտես: Բայց գիտե՞ս՝ ինձ ինչ պատասխանեց:
— Ի՞նչ:
— Ինձ ասաց. «Սիրելի՛ս, ես երբեք իմ դասն այսքան արդյունավետ չեմ անցկացրել: Դուք չեք պատկերացնի, թե որքան բան ես հասկացա այս ընթացքում»:
— Օրինա՞կ՝ հարցրի ես:
— Օրինակ, օրիորդ Մարին կարդացել է հունական դիցաբանության մասին հանձնարարածս գիրքը և գիտի, թե ով է Կիրկեն, իսկ Դուք, համարձակվում եմ ասել՝ ոչ:
— Ճիշտ և դիպուկ եք Դուք համարձակվում: Թու՛յլ տվեք ինձ նույնպես համարձակվել. ինչի՞ վրա եք ծախսելու դասից մնացած քսան րոպեն:
— Դե՜, պարո՛ն Մարտին, քանի որ Դուք չեք կարդացել հունական դիցաբանության մասին գիրքը, մենք մնացած քսան րոպեների ընթացքում կլսենք Ձեզ և կփորձենք հասկանալ, թե ինչպիսի՞ մտորումներով եք զբաղված եղել, որ չեք հասցրել կատարել հանձնարարությունս: Մի պատմություն պատմե՛ք Ձեր մասին, որտեղ գլխավոր հերոսը Դուք եք: Այդ ժամանակ կատաղությունը խփել էր գլխիս, և ես որոշեցի նրանից վրեժ լուծել. նա մկներին է սպանել, ես էլ կատուներին կսպանեմ: Ու ասացի. «Դե որ շատ եք խնդրում, կպատմեմ: Մեր բակ միշտ կատուներ էին գալիս, այսպես կոչված՝ ազատ կատուներ էին, որոնք ոչ ոքի չէին պատկանում: Ես հացով գերեցի նրանց, հետո բռնեցի, կապեցի թաթերը և գցեցի արկղի մեջ: Երեքն էին: Հետո նկուղից վերցրի երեքլիտրանոց ապակյա տարաներ, որոնց մեջ մայրիկս աշնանը պահածոներ է փակում: Վերցրի նաև կափարիչներ ու քարի և մեխի միջոցով դրանց վրա անցքեր բացեցի, որ կատուները տարաներում փակվելուց հետո շնչահեղձ չլինեն: Երբ այդ ամենն ավարտեցի, ավարս վերցրած՝ գնացի գյուղի կողքով հոսող գետի մոտ: Տարաները՝ կատուներով հանդերձ, գցեցի ջուրը, հետո վերցրի պարսատիկս և սկսեցի քարերով կրակել դրանց վրա: Կատուները վախից ֆշշացնում էին: Նետածս քարերը դիպչում էին ապակուն, ապակին փշրվում էր, կատուն՝ հայտնվում ջրում, իսկ ջուրը ափ էր թքում անշնչացած կատվին: Եւ այդպես երեք անգամ: Ես հպարտությամբ ավարտեցի պատմությունս՝ մտածելով, որ ասելու ոչինչ չի ունենա այդ Ուրուկը: Իսկ նա կանգնեց դիմացս, և գիտե՞ս՝ ի՞նչ ասաց: Ասում է՝ դե պարո՛ն Մարտին, ասեք՝ ինչո՞ւ:
— Ինչո՞ւ սպանեցի կատուներին,- ասում եմ:
— Ո՛չ, ինչո՞ւ կատուները խեղդվեցին:
Ես զարմանքից պլշած աչքերով նայում էի նրան:
— Որովհետև վախենո՞ւմ են ջրից,- պատասխանեցի՝ չիմանալով՝ ուրիշ էլ ինչ կարելի է ասել:
— Դա էլ կա, բայց… Ասացե՛ք, ուզում եմ անպայման Ձեր պատասխանը լսել, կատուները վախենում էին ջրից և լողալ չգիտեին, դրա՞ համար խեղդվեցին, թե՞ ջուրը պարզապես չափից դուրս շատ էր…
Ես չգիտեի: Ես չունեի նրա հարցի պատասխանը: Հանկարծ, հուրախություն ինձ, զանգը հնչեց, թվում էր մի հավերժություն է անցել, և թվում էր, թե արդեն փրկված եմ, բայց Ուրուկը կանգնեց դիմացս ու փակելով ճանապարհս՝ հարցրեց.
— Պատասխանելո՞ւ եք, թե՞ նախընտրում եք փախչել:
— Ես ի՞նչ իմանամ: Եւ ընդհանրապես ինձ խելացի հարցեր մի՛ տվեք. ես չունեմ խելացի պատասխաններ:
— Ես հավատացնում եմ Ձեզ՝ սա ամենահիմար հարցն է, որ ես կարող էի Ձեզ երբևէ տալ:
— Այդ դեպքում, ես ոչ մի պատասխան չունեմ:
— Հրաշալի՜ է… Ազատ եք, բոլորը կարող են հեռանալ: Դասն ավարտված է»: Մարտինն ավարտեց իր պատմությունը, և ի զարմանս Արթուրի, նրա դեմքը ընկճված արտահայտություն ստացավ: Պետք էր ընկերոջը քաջալերել:
— Գազանանոցի եք վերածել դասը, էլի՛. էլ մուկ, էլ կատու: Տարօրինակ մարդ է այդ Ուրուկը:
— Գազանանո՞ց… Ախր մենք բոլորս ենք գազանանոցի մեջ ապրում: Շրջափակված ենք անտեսանելի ցանկապատով: Այն չենք տեսնում և երևակայում ենք՝ իբր ազատ ենք: Մեր առաջ քնաբերով լցոնած միս են նետում, մենք այն լափում ենք, հետո քնում և երազում տեսնում այդ ազատությունը: «Քնած գազանների գազանանոց», մտե՛ք, մուտքն անվճար է, բայց ետդարձ չկա…
— Օհո՜, էս երբվանի՞ց էսքան խելացի դարձար:
— Իմ խոսքերը չեն, Ուրուկինն են,- քթի տակ ու մի քիչ չարացած ասաց Մարտինը:
— Լա՛վ… Իսկ ի՞նչն է խանգարում այդ Ուրուկին ուղղակի արագ վազել, բախվել ցանկապատին, այդպես այն գտնել և ցատկել դրա վրայից…
— Չգիտեմ՝ Ուրուկը ոնց, բայց ես կվախենայի:
— Ցանկապատին բախվելո՞ւց:
— Ցանկապատի ետևի անորոշությունից…
— Դուք հրաշալի դասախոս եք: Ինձ համար Դուք դարի մեծագույն հանճարն եք,- զանգը տալուն պես ինձ մոտեցավ և ասաց Մարին: Տարօրինակ է. ես պարզապես մի խելագար եմ, իսկ կյանքը Մարիի բերանով ինձ որակում է որպես դարի մեծագույն հանճար:
— Ես գիտեմ, որ դու խնդիրներ ունես, Մարի՛, բայց ես դրանք չեմ կարող լուծել: Այնպես որ թո՛ղ շողոքորթելդ:
— Գիտեմ… Բայց Դուք ախր մարդ եք՝ մսից ու արյունից, և դա ինձ բավական է: Դուք գալիս և մեզ սխալ բաներ եք ասում, բայց դա գիտակցելով հանդերձ՝ ես, միևնույնն է, հավատում եմ Ձեզ և մտածում, որ դրանք իմ խնդիրների լուծումներն են, և դա ինձ բավական է:
— Այդ դեպքում ինչո՞ւ ես շողոքորթում:
— Չեմ շողոքորթում: Պարզապես… Պարզապես ապագայում ես ցանկանում եմ Ձեզ նմանվել: Եւ հիմա ասելով, որ Դուք դարի մեծագույն հանճարն եք՝ ես ոչ թե Ձեզ եմ ուզում համոզել դրանում, այլ ինձ, որ ես դառնալու եմ դարի մեծագույն հանճարը: Ինձ Ձեզնից ոչինչ պետք չէ, պարզապես ասեք «այո»:
— Ո՛չ:
— Ինչո՞ւ:
— Որովհետև դու պարզապես քեզ կսպանես հետագայում, երբ ինչ-որ մեկը կասկածի, որ դու դարի մեծագույն հանճարն ես: Պարզապես ապրիր, Մարի՛, ապրի՛ր: Քեզ քո ողջ կյանքը անգամ չի բավականացնի, որ դիտես բոլոր անձրևները… Պարզապես նստիր պատուհանի մոտ ու դիտիր անձրևը, իսկ արևոտ օրերին… Չգիտեմ: Ինքդ որոշիր՝ ինչ ես ուզում անել արևոտ օրերին:
— Կարելի՞ է Ձեզ այցելել արևոտ օրերին:
— Կարելի է…
Այսօր գլուխս ցավում է, շատ է ցավում, կարծես մեկը բռան մեջ է հավաքել մազերս և քաշում է դրանք՝ ցանկանալով պոկել գլխիցս: Ինչո՞ւ է ցավում: Իհարկե, գիտեմ պատասխանը, միայն թե դու, ով կարդում ես հիմա սա, ինձ հինգ րոպե ժամանակ տուր. լացեմ վերջացնեմ ու քեզ ամեն ինչ կպատմեմ, խնդրում եմ, միայն հինգ րոպե: Իսկ այդ ընթացքում կարող ես նայել պատուհանից դուրս ու մտածել ոչնչի մասին… Չէ՞ որ ոչինչն էլ արժանի է, որ իր մասին մտածենք: Ես լացելս վերջացրի. դրա համար էլ նոր պարբերությունից եմ գրում: Ողջ թղթերս ծածկված են արցունքներով, բայց երևի քո առաջ հիմա տպագիր կամ էլեկտրոնային տարբերակն է սրա, ձեռագիրս չէ, ու դու չես տեսնում իմ չորացած արցունքների հետքերը: Ոչինչ, ես քեզ հիմա կպատմեմ իմ արցունքների պատճառը, իսկ դու խորը ներշնչիր ու զգա այդ արյունախառն բույրը… Ես եմ՝ տասնյոթ տարեկան, առաջին անգամ կյանքում որոշել եմ հորս դեմ գնալ. ինչո՞ւ պիտի ընդունվեմ այնտեղ, որտեղ ինքն է ուզում: Հաջորդիվ նորից ես եմ. մազերս՝ հորս ձեռքերի մեջ, գլխով կոտրում եմ սպասքի պահարանի ապակյա դռները: Հետո արյուն է, մորս արցունքներն ու ախուվախը, և ևս մեկ անգամ ես եմ՝ համալսարանում իմ չուզած մասնագիտությունը սովորելիս… Ահա և վերջ: Զուտ այսքան բան: Բայց գիտե՞ս, թե այս պատմության սարսափելի կողմը որն է. այն իրական է, ամենաիրական իրականությունը, և այն մեկը չէ, այլ հազարավոր է՝ հազարավոր մարդկանց մեջ մտած: Հորս ձայնն էլ է ապրում իմ գլխում: Նա կոչվում է «Դու ոչնչի չես հասնի կյանքում»: Գուցե դա է պատճառը, որ երբ ինձ մոտենում և ասում են՝ Դուք հրաշալի լրագրող եք, դասախոս, դրանից բացի նաև գրքեր եք գրում, Դուք այնքան բանի եք հասել կյանքում, ես մտքում ասում եմ՝ ո՛չ, ես ոչնչի չեմ հասել…
— Այսօր արևոտ օր է, պարո՛ն Ուրուկ, մեզ հյուր կանչեք,- Մարին էր:
— Ձեզ՝ ո՞ւմ:
— Դե, մեզ, ովքեր Ձեզ սիրում են՝ ինձ, Արթուրին և Մարտինին:
— Իսկ ես կարծում էի՝ դուք ինձ ատողների եռյակն եք:
— Փաստորեն, պարո՛ն Ուրուկ, Դուք էլ եք երբեմն սխալվում:
Ես ժպտացի. հասկացել էր հեգնանքս և անգամ սովորել հեգնանքով պատասխանել:
— Բա ասում էիր՝ հավատում ես իմ ասած բոլոր սխալներին:
— Պարո՛ն Ուրուկ, ես հավատում եմ իհարկե Ձեր ասածներին, բայց ավելի շատ հավատում եմ Ձեր ուժերին… Դուք ուժեղ եք…
— Լա՛վ, Մարի՛, հերիք է, հիմա զանգը կտա, բարձրացի՛ր լսարան: Վաղը՝ երեկոյան՝ ժամը յոթին, կարող եք գալ: Տանս հասցեն գիտես:
Ես շրջվեցի, որ հեռանամ, բայց չգիտեմ, թե ինչու, որոշեցի շրջվել և Մարիին ասել.
— Շնորհակալ եմ, Մարի՛:
Մարին ժպտաց: Ինչո՞վ է մարդը տարբերվում Աստծուց. մենք կարող ենք կանգնել մեզ հավատացողների ուղիղ դիմաց, նայել նրանց աչքերին ու ասել՝ ՇՆՈՐՀԱԿԱԼ ԵՄ:
— Ինչ հիմարն ես, Մարի՛: Գալիս էիր, գայիր, մեզ ինչո՞ւ քարշ տվեցիր հետդ:
— Հիմարը դու ես, Մարտի՛ն: Քեզ ոչ ոք զոռով քարշ չի տվել. ինքդ ես գալիս, դեռ մի բան էլ ինձ մեղադրում:
— Դե լավ, սու՛ս մնացեք, զանգը տալիս եմ,- խրատական տոնով ասաց Արթուրը: Զանգը տվեցին, և դուռը բացվեց: Շեմին երևաց Ուրուկը:
— Օհո՜, ախր այստեղ ինձ ատողների ողջ լիգան է:
— Ձեզ սիրողների, պարո՛ն Ուրուկ, Ձեզ սիրողների,- ասաց Մարին:
— Լա՛վ, ներս անցեք:
— Իսկ ես Ձեզ ատում եմ:
— Դրա՞ համար պարոն Ուրուկի դասից ոչ մի բացակա չունես, Մարտի՛ն,- քմծիծաղելով ասաց Մարին:
— Քեզ էլ եմ ատում, Մարի՛:
— Ոչինչ ես ապագայում քեզ կստիպեմ ինձ ամուսնության առաջարկ անել:
— Բա ինչո՞ւ է այստեղ այսքան մութ,- խոսակցության նյութը փոխել ցանկանալով՝ հարցրեց Արթուրը:
Սենյակում իսկապես մութ էր, և եթե չլիներ փողոցի էլէկտրասյուներին ամրացված լամպերի՝ պատուհանից ներս թափանցող լույսը, բոլորը կընկնեին:
— Հա՜, լույս չկա,- պատասխանեց Ուրուկը:
— Ի՞նչ է, չե՞ք վճարել էլեկտրականության վարձը,- հարցրեց Մարտինը, հետո ամաչելով ավելացրեց,- եթե չեք վճարել, ես կարող եմ օգնել: Ճիշտ է, ստացածս աշխատավարձը եսիմ ինչ չէ, բայց չեմ կարծում՝ Ձեր էլեկտրականության վարձը աստղաբաշխական թվերի լինի: Ուրուկը ժպտաց:
— Տուր ինձ հույսեր, որ վառեմ ես լույսերն իմ սենյակի,- կարծես քթի տակ երգեց Ուրուկը, հետո բարձրաձայն ասաց.
— Հենց նոր դու վճարեցիր, Մարտի՛ն: Ես հիմա այս մի լամպը կվառեմ՝ քո տված հույսի հաշվին,- և մի փոքր առաջ ձգվելով՝ միացրեց սեղանին դրված էլեկտրկան լամպը:
Սենյակը մութ էր, բայց այս երեք ուսանողների աչքերի լույսը այնքա՜ն է ջերմացնում և լուսավորում: Թող լամպը նրանց ուշադիր նայի և սովորի, թե ինչպես պետք է ճիշտ լուսավորել: Չորսով նստել էին կլոր սեղանի շուրջ ու նայում էին իրար:
— Ինչի՞ մասին ենք խոսելու, պարո՛ն Ուրուկ,- հարցրեց Արթուրը:
— Եկեք գրքերի մասին խոսենք,- մեջ մտավ Մարին:
— Իսկ ես, դատելով պարոն Ուրուկի մռայլ սենյակից, կարծում եմ, որ ամենահարմար թեման մահն է: Ուրուկը հայացքը դանդաղ սահեցրեց նրանց հայացքների վրա: Եթե հայրն ասում էր, որ ինքը երբեք կյանքում ոչնչի չի հասնի, ուրեմն ի՞նչ է սա, ինչպե՞ս էր կարողացել հասնել այս երիտասարդների սրտերին:
— Սիրելինե՛րս, մենք չենք խոսելու գրքերի մասին. ամեն շաբաթ մեր լսարանում մենք դա անում ենք: Մահվան մասին նույնպես չենք խոսի. ԶԼՄ-ները մեզնից լավ են դա կարողանում անել… Մենք ձեզ հետ խոսելու ենք կյանքի և միմիայն կյանքի ու ապրելու մասին…