ՀԳՄ գրական երիտասարդական թերթի այս տարվա անդրանիկ համարը («Գրեթերթ», հ.1, Մարտի 27, 2019), որը նվիրված է Երևանին, սկսվում է Եղիշե Չարենցի առաջնորդողով՝ «Երևան» պոեմի հատվածով և ավարտվում է Հայկ Համբարձումյանի «Ո՞վ ես դու, Երևան» գրախոսական ամփոփումով: «Գրեթերթ-գարունի» նյութերը ուրվագծեցին մտորումների մի տիրույթ, որը ոչ թե ենթադրյալ տեսիլների, այլ բավականաչափ սահմանայինին մոտ սոցիալ-հոգեբանական վիճակների մի համայնապատկեր է, որտեղ իրեն փնտրող, բայց տեղատվություն ապրող աշխարհընկալումով անհատի գոյատևման մաքառումն է՝ պայմանականորեն ձևավորված երեք բաղադրաընթացներում՝ 1. Քաղաքով անցնող Ես-ի: 2.Ես- ով անցնող Քաղաքի: 3.Ես-ի ու Քաղաքի միմյանց անտարբեր համակեցումում:
Ի վերջո ամենապարզունակ մտածողությամբ իսկ քաղաքը մի հավաքատեղի է, հետևաբար պետք է ունենա հավաքական ոգի, այսինքն՝ քաղաքը Մենքով է քաղաք: «Գրեթերթի» Երևանին նվիրված համարում աչք է զարնում հենց Մենքի անբավարար ներկայությունը, որի հետևանքն է անշուշտ հրապարակումներում չզգացվող քաղաքամայր Երևանի շունչը, եթե չասեմ ընդհանրապես բացակայում է, ու ստացվել է մի տարածքի, լավատեսորեն նայենք՝ միջավայրի նկարագրություն, որն ինչ-որ տեղից եկած կամ չեկած, ինչ-որ տեղ բարդույթներով հայտնված կամ այդպես էլ չհայտնված, անընդհատ ուզող անձի «ոգեդեգերումի» արգասիքն է, ու կարծես թե նման պարագայում տրամաբանական է դառնում Երևան քաղաքը Հայաստանի մայրաքաղաքի ծիրում չընկալելը: Պետք է փաստեմ, նման իրավիճակում Ես-ի արժևորումը համաչափ չէ Մենք-ի մշտամնա հավաքակական լինելությանը, ինչը անորոշ է դարձնում աշխարհ եկածի առաքելության իմաստը՝ առաջին պլան մղելով կյանքի սպառողական միջանցքներում թափառող ունայնությունը, իր հետ բերելով հարցերի մի շարան՝ ինչո՞ւ, ինչպե՞ս, ինչի համա՞ր, որ այդպես հրճվանքով նետվում է եսակենտրոնյան թիկնոցը ժամանակի ուսերին:
Երևանին ուղղված «Գրեթերթ»-ի այս համարում գրողների խոսքը գուցե և անկեղծ է, բայց տեսանելի է արտառոց, խելացի և ինքնատիպ երևալու մարմաջը: Թերևս այստեղ տեղին է մեջբերել Հակոբ Մովսեսի «Գրառումներ 3» գրքից մի իմաստախոսություն. «Գրածիդ արժեքը այն կորցնելու վախն է»: Բանավոր և գրավոր խոսքը, համապատասխան տեղի, ժամանակի, պայմանների, իր դրսևորումներն ունի, եթե առաջինի դեպքում՝ ասվեց ու կարող է մոռացվել առանց ետդարձի, ապա գրավոր խոսքը այդպես չէ, մշտամնա է, այն էջաղբյուր է, որը չի ցամաքում և կապ չունի՝ մաքո՞ւր է ջուրը, թե՞ պղտոր: Ուստի գիրը, այսպես թե այնպես, ժամանակի վավերագրությունն է, հետևապես ուշագրավ է 21- րդ դարի հայ երիտասարդ ստեղծագործողի վերաբերմունքը իր ապրած ժամանակին, որը նաև միջավայրն է՝ ուրույն մտածողությամբ: Այս առումով մեջբերեմ «Գրեթերթ»-ի գարնանային համարում տպագրված ստեղծագործություներից հատվածներ հրապարակման հաջորդականությամբ. «Ի՞նչ գրեմ քո մասին Երևան, երբ ինձ քարշ ես տալիս ծայրամասիցդ ու տենց էլ ոչ մի տեղ տուն չես տալիս: Չես տեղավորում քո ոչ տաքուկ, ոչ էլ սառը անկյուններից մեկում, որ սթրվեմ ու հանգիստ սիրեմ քեզ ու կյանքը վայելեմ, կամ կյանքը ինձ վայելի քո ուրբանում» («Քաղաքը», Նորայր Սարգսյան), «Ես չգիտեմ որևէ մեկին, ում Երևանն ամբողջովին հանձնվել է: Ես դժվարությամբ եմ ասում՝ իմ Երևան: Ես չեմ համարձակվում ասել՝ իմ Երևան: Ես կարող եմ ասել՝ էս ծառն իմն է, էս քարն իմն է, էս փողոցը իմն է…Ես չեմ կարող ասել՝ Երևանն իմն է» («Թանգարանային խոստովանություններ», Արքմենիկ Նիկողոսյան), «Կասկադի» միապաղաղ խշշացող ջրվեժը թափվում է ուղղահայաց պատով, պատի գունավոր խճանկարը թափվող ջրով կենդանանում, թրթռում, շարժանկար է դառնում. կանգ առա, ջուրը պահել՝ չէր թողնում առաջ գնամ…Երևանի ջրավազանները…Երևանի ամառը… Երևանի շոգը… Հալչող շենքերը ծալք- ծալք ծանրանում, ուզում են պառկել մայթին, մայթերը հալչում- տարածվում, ուզում են խառնվել բանուկ մասին, բանուկ մասի ասֆալտը հալչում- կակղում- ալիք է տալիս դեպի մայթը, հալչող մարդիկ ծույլ- ծույլ սահում են մայթերով, հալչող մեքենաները դանդաղ գլորվում են ասֆալտով, ասֆալտից տապը բարձրանում՝ հալեցնում է հեռապատկերները» («Հետահայաց Երևան», Գուրգեն Խանջյան) «Երևանն առանց ինձ էլ, / Ինքն իրենով ապրում ա, / Երբեք չեղավ էլ Երևանն իմը» (« Ստատուս Երևանի մասին», Անահիտ Հայրապետյան), «Մի արևախանձ քաղաք կար կեսկատակ ապրող մարդկանցով, մի լայնահուն պողոտա, որտեղ ափերն իրարից բաժանող գետի պես անցնում էին մեքենաները: Սա հին քաղաք էր: Ուզո՞ււմ եք իմանալ պատմությունը, այդ մասին Ձեզ կպատմեն շուկայի ծերացած առնետները և տանիքներին բնակվող աղավնիների սպիտակ երամները: Սառն ու անկենդան բնիկներ չէին դրանք, այլ ապրված երազների, ավազե հուշերի, բախտ որոնողների, թանկագին հույսերի, դառնացած մի ամբոխ, առանց ձևականությունների ապրող եկվորներ: Դա քաղաք չէ՞ր, գրողը տանի, այլ՝ մի պատուհաս» («Մարթա կատուն», Տիգրան Գրիգորյան), «Լավ, հերիք ա: Եսիմ, ժող, դժվար ա գրել Երևանի մասին: Համ էլ, ես բանաստեղծ եմ, էսքանն էլ որ գրեցի, գոհ մնանք («Երևան կամ երեք ծանոթություն», Արմեն Սարգսյան), «Վերջին օրն էլ ապրենք էս քաղաքում, որովհետև քաղաքը մեզնով է քաղաք, մեր քանակությամբ է քաղաք, թե չկանք, ա՜ռ քեզ ավան, գյուղ, էլ ինչ քաղաք: …….. Էս քաղաքը քրֆել ես, ինչպես հայրը որդուն կքրֆեր բարկության պահին» («Ֆրագմենտներ», Հովհաննես Հովակիմյան)…
Այստեղ մեջբերումների հաջորդականությունը խախտեմ Ե. Չարենցի «Երևան» պոեմի մի քանի տողով. «Ես սիրում եմ քեզ, Երևա՜ն, / ինչպես մեր այն հին հեքիաթում / Դավիթին սիրում էր իրա ձին»: «…ձայն, ինձնից ձանձրացած ու հոգնած, ձայն, այս քաղաքի պես, ձայն, որ քո ձեռքերն է, ձայն, քաղաքը քո ձեռքերն է…» («Քաղաքի վրա՝ թանձր մառախուղ», Գրիգ), «Որոշել էր, գնալու է, եկել էր հրաժեշտի: Երևանը տարածք է, որ տարածություն տվեց իր մտքերի ու մարմնի համար: Շատ է իրենից խլել, ավելին տվել է: Փլուզման կանխազգացում ունի» («Սատանի քաղաք», Նառա Վարդանյան), «Հիմա ես ապրում եմ ուրիշ Երևանում, որը հարազատ է զավակներիս, ու եթե իրենց հարազատ է, ուրեմն նաև ինձ է հարազատ, բայց հինը չի հաստատ: …Ես այսօր չեմ կարող ասել, թե երևանցի եմ, որովհետև իմ Երևանը, որտեղ ես ինձ երևանցի եմ զգացել՝ չկա» («Երևան», Լուսինե Հովհաննիսյան), «Երևանը դեռ մերը չէ, ուրարտական է, պարսկական- խանական, ռուսական- կայսերական, դաշնակցական, սովետական, հանրապետական, բայց դեռ մերը չէ…գրականությանը չէ» («Ո՞վ ես դու, Երևան», Հայկ Համբարձումյան):
Կոնկրետ մեկնություն չեմ անելու այս հավաքական մեջբերմանը, կարծում եմ՝ դա էլ մեկնության ձև է, բայց ընդգծեմ, ասես «պատվերի» ուրվականն է շրջում էջ առ էջ, լրագրային տարրերը նշմարելի են, ուստի միանշանակ դժվար է որոշել ժանրային պատկանելությունը, հետևաբար ճիշտ կլինի բնորոշեմ որպես գրական գործեր, որոնք ունեն հստակ տեքստեր, ենթատեքստեր և ներբեռնված տեքստեր, ինչպես նաև, սա արդեն որպես զուտ անձնական դիտողական ընկալման արդյունք ասեմ՝ համատեքստից դուրս, «Գրեթերթ»-ի լուսանկարները հանդես են գալիս համատեքստի լրացումներ:
Ճիշտն ասած, ինձ առավել շատ անհանգստացնում է երիտասարդ գրողների (չնայած երիտասարդ գրողը ո՞րն է)՝ ժամանակի ու տարածության մեջ, հայի ինքնության ծիրում, աշխարհն ընկալելու սոցիալ և բարոյահոգեբանական զարգացումները, որոնք ակնբախ անհաշտություն ունեն ավանդական արժեքներին և «Գրեթերթ»-ի քննարկվող համարում այն ակնհայտ է, ինչպես «ավանդապաշտները » կասեն՝ անզեն աչքով էլ, և գեղագիտությամբ թույլատրելի տարընկալումն էլ չի մեղմացնում այս առումով իրավիճակը: Գործերի շարքում մտածումներիս թերևս հակառակ է ներկայանում Նառա Վարդանյանի « Սատանի քաղաք»- ը, որի լուսանկարիչ հերոսուհին հոգնել է նույնությունից Սատանի անիվի պես պտտվող, չնայած որ Տոն- այցելություններով լեցուն է եղել քաղաքը, նա որոշել է հեռանալ, և այդ միտքը արդեն որոշակիորեն կարոտ է ծնում նրա մեջ. «Կարոտեց մարդկանց: Իր սիրելի մարդկանց, էս քաղաքի սիրելի մարդիկ»: Նառա Վարդանյանը շատ նրբորեն ցույց է տալիս առերևույթ չերևացող սերը Մայր Հայաստանի արձանով Երևանի հանդեպ:
Պետք է նշեմ բավականին վիճարկելի է Հայկ Համբարձումյանի մեկնությունը «Գրեթերթ»-ի ստեղծագործությունների վերաբերյալ «Ո՞վ ես դու, Երևան» գրախոսականում, առավել ևս «Սատանի քաղաք»-ի մասով. «Նառա Վարդանյանի «Սատանի քաղաքում». Երևանը «կարուսելային» է, կամ եթե կարուսելը փոխաբերություն համարենք՝ «մեռելային», սառը, ճնշող քաղաք, նախկին տներով ու մեռելներով լեցուն: Հերոսուհին կարծես բնակարանից բնակարան է տեղափոխվում մեռելներից փրկվելու համար կամ իրենից հետո մեռելներ թողնելով»: Վստահաբար կարող եմ ասել՝ ես հակված չեմ մեռելներ փնտրել այնտեղ, որտեղ հիշատակներ են, անգամ անձնային բնույթի պատմությունները, որ քաղաքի առիթով է հիշվում, համոզված եմ, գիտակցաբար թե անգիտակցաբար, դիտավորյալ թե պատահաբար, ապագայի համար կլինի Մենքը սնող ու պահող հիշատակարան: Եթե Ես-ի եսը բնությունից փոխանցված գոյաբանական անհրաժեշտություն է, ապա Մենքի (Մայրաքաղաքի) եսը բնության հարատևությունն ապահովող պայմանն է, որի առհավատչյան մարդակենտրոն աշխարհի խորհրդանշայնացումն է որպես Հայրենիք: Ժամանակը ամեն ինչ թորում է, հնարավորինս մաքրում, և հոգ չէ, որ գրականագետը գրողների տեքստում առանց ենթատեքստի տեսնում է. «Ո՞վ ես դու, Երևան. Սիրուն աղջիկ հոբելյանական- տոնական պաստառներից ժպտացող, քանդվող հերթական շենքի միջանցքում մնացած, ներկը թափված ցուցանակ, հին, ճռճռան ու վտանգավոր կարուսել, խունացած լուսանկար, անպատասխան հեռախոսազանգ, չստացված սեր, մի նվաստացման պատմություն, լաբիրինթոս, խեղդամահ երեխա…շարքը կարելի է շարունակել, սակայն մի բան ակնհայտ է, որ ով էլ լինի Երևանը, այն դեռ գրականությանը չէ, քանի որ դեռ մերը չէ: Մենք Երևանից վախենում ենք ավելի, քան սիրում ենք, մենք նրան տալու բան չունենք, բացի մեր խեղճությունից, բողոքից ու պահանջներից»: Իսկ ես Չարենցի գանգրահեր տղայի աչքերով տեսնում եմ, թե հետարդիական ժամանակներում ինչպես են արտասանում շիրազյան «Ո՞րն է, բաբո, մեր հայրենիք» բանաստեղծությունը:
Հ.Գ. Փույթ չէ, որ 2019 թվականին Երևանին նվիրված «Գրեթերթ»-ի առաջին համարում ոչ ոք չի հիշատակել այն որպես մայրաքաղաք: Կյանքը շարունակվում է: