Երբ 2015-ին Սվետլանա Ալեքսիևիչը արժանացավ Նոբելյան մրցանակի գրականության բնագավառում, վստահ եմ` շատերը առաջին անգամ լսեցին այս գրողի մասին: Ժանրը, որով աշխատում է հեղինակը, կոչվում է վավերագրականփաստագրական ակնարկ: Նրա տեքստերն հիմնված են տարբեր հարցազրույցների և, այսպես կոչված, դաշտային ուսումնասիրությունների համադրման վրա: Աշխատատար ու որոշակի հստակ մեթոդաբանություն պահանջող պրակտիկա, որից այսօր օգտվում են սոցիալական ու հասարակագիտական ուսումնասիրություններով զբաղվող մի շարք գիտակարգեր:
Նոբելյան մրցանակը շատ վաղուց է Արևմուտքի քաղաքական համակրանքների գործիքակազմ մտել: Ալեքսիևիչը հայտնի է բելառուսական ու ռուսական քաղաքական էլիտաների հասցեին հնչեցրած իր քննադատություններով, ուր, ի թիվս այլ խնդիրների, դատապարտել է Ղրիմի բռնակցումը Ռուսաստանին և դոմբասյան դեպքերը: Սա, անշուշտ, պատվավոր մրցանակը շնորհողների ուշադրությունից դժվար վրիպած լինի: Բայց Ալեքսիևիչի վաստակի գնահատումը ինձ ավելի շատ հետաքրքրեց գրականության ընկալման ժամանակակից միտումների շեշտադրման տեսանկյունից:
Իմ ձեռքին հեղինակի «Պատերազմը կնոջ դեմք չունի» գիրքն է: Ալեքսիևիչը այն գրել է դեռ սովետական տարիներին, վերջերս էլ լրամշակել է, ավելացրել գրքի վրա աշխատելու ժամանակ արված իր օրագրային գրառումները` հընթացս գաղտնազերծելով նաև գրաքննչական միջամտումների պրակտիկան:
Գիրքը, ըստ հեղինակի օրագրային գրառումների, երկու՝ իրար հետ փոխկապակցված քննադատական թիրախ ունի. նախ՝ Հայրենական պատերազմը միայն «հաղթանակի» պատմություն ներկայացնող դասագրքային հորինվածքը («պատերազմի պատմությունը նենգափոխեցին հաղթանակի պատմության»), այնուհետև՝ դրան նպաստած (կամ գուցե դրանից բխող) բացարձակ տղամարդակենտրոն պատումը` որպես պատերազմի միակ լսելի ձայն:
Ո՞րն է Ալեքսիևիչի առաջարկած այլընտրանքը. կանանց վավերական ձայների համադրումով վերաշարադրել պատմությունը` որպես հակահորինվածք (որքանով ես եմ հասկանում): Այստեղ կարևոր է հասկանալ հակահորինվածք-գրականություն հարաբերությունը: Որքանո՞վ են դրանք ժխտում և որքանո՞վ են համընկնում միմյանց:
Ալեքսիևիչը գրում է. «Ինչի՞ մասին կլինի իմ գիրքը: Դե, մի գիրք ևս պատերազմի մասին… Ինչի՞ համար: Արդեն եղել են հազարավոր պատերազմներ՝ փոքր ու մեծ, հայտնի ու անհայտ: Իսկ դրանց մասին գրվել է ավելի շատ, բայց… Գրել են տղամարդիկ և տղամարդկանց մասին. սա հասկանալի դարձավ անմիջապես: Այն ամենը, ինչ մեզ հայտնի է պատերազմի մասին, մենք գիտենք «տղամարդկային ձայնով»: Մենք բոլորս պատերազմի «տղամարդկային» պատկերացումների և «տղամարդկային» զգացողությունների գերին ենք: «Տղամարդկային» բառերի: Իսկ կանայք լռում են»:
Առաջին հայացքից այդքան էլ հստակ չէ, թե հեղինակի համար պատերազմների տղամարդակենտրոն պատումները գենդերային առանձնահատկությունից զատ նաև ժանրային թիրախավորում ունե՞ն, թե՞ ոչ: Հաճախ օգտագործվում է գիրք եզրը, որի տակ կարելի է հասկանալ թե՛ պատերազմի մասին եղած պատմագրությունը, թե՛ դրա արդյունքում ստեղծված դասագիրք-ձեռնարկներն ու հանրագիտարանները և թե՛ գեղարվեստական գրականությունը: Բայց մի բան հստակ է. Ալեքսիևիչը դիտարկում է դրանք` որպես միակողմանի հորինվածքներ: Եթե ոչ միանշանակ գրականություն` ելնելով դրանց արվեստից, ապա մերձ-գրականություն` հիմնվելով դրանց հորինված լինելու վրա:
Մեջբերված հատվածի վերջում ընդգծված է կանանց լռությունը, այսինքն` որպես հորինող՝ նրանց բացակայությունը պատումից, սակայն եթե ընթերցենք պարագրաֆի շարունակությունը, կտեսնենք, որ խնդիրն ավելի բարդ է. «Լռում են նույնիսկ նրանք, ովքեր ճակատում են եղել: Եթե հանկարծ սկսում են վերհիշել, ապա պատմում են ոչ թե «կանացի» պատերազմը, այլ «տղամարդկային»: Ուրեմն, գործ ունենք ոչ թե պասիվ, այլ ակտիվ բացակայության հետ:
Թող ինձ ների հեղինակը, բայց այս միտքը բացատրելու համար օրինակ պետք է բերեմ հայ ընթերցողին ավելի ծանոթ (հուսով եմ) մի տեքստից: Մեր գրականության մեջ Հայրենական պատերազմը «կնոջ ձայնով» ներկայացնելու առումով թերևս ամենահայտնի հեղինակը (հեղինակներից մեկը) Սիլվա Կապուտիկյանն է: Դիտարկեմ թեմայի մեջ գրված մի բանաստեղծություն` շարահյուսված առաջին դեմքով: Մոտավոր բովանդակությունը հետևյալն է. Կապուտիկյանը դիմում է Աննա-Մարիա անունով մի գերմանուհու, ով կորցրել է ամուսնուն պատերազմի ընթացքում, իսկ սովետական զորքերի հաղթանակից հետո վտանգված է նաև վերջինիս ու իր զավակի կյանքը: Ինչպե՞ս պիտի դիմեր բանաստեղծ կինը այրիացած կնոջը, ով նաև վախ ունի իր փոքրիկի համար………………………………………………………………………………………………….
Մեջբերեմ հենց բանաստեղծությունից մի հատված. «Ո՛չ, չե՜մ մտնի ես քո ննջարանը,/Թեև զինվոր եմ, թեև հաղթող,/Ես չե՜մ դիպչի քեզ ու քո մանկանը,/Թող խաղա՜ղ քնի, քնի անդորր:/ Նա մեծանա՛ թող: Բայց դու այս օրը/ Հիշի՛ր, հիշեցրու՜ նրան համառ,/Որպեսզի այրի դու սգավորդ,/ Չդառնա՜ս նաև սգավոր մայր…» («Գերմանիայում», 1945 թ.):
Կարծում եմ` սա գենդերային ակտիվ բացակայության տիպական օրինակ է, երբ ոչ միայն կնոջ, այլև բանաստեղծ կնոջ ես-ը կերպարանափոխվում է զինվոր-տղամարդու բրուտալ ու ագրեսիվ «մեծահոգության»` բացառելով ալտերնատիվ պատումի հնարավորությունը:
Այն, ինչ իրականում կարող են պատմել կանայք, ըստ Ալեքսիևիչի, անում են ոչ թե հանրայնորեն, այլ՝ երբ հանդիպում են ճակատային ընկերուհիներին` որպես գաղտնի զրույց, չ-ինքնօտարում, ինչը մեզ ծանոթ գրականության արտադրման պրակտիկայից դուրս է: Որովհետև այն, ինչ մենք կարող ենք ընթերցել որպես գրականություն, իր հիմքում ունի տեքստի օտարումը տեքստի ստեղծողից` որպես ընթերցողի ծնունդի գոնե էթիկական նախապայման: Բերեմ մի օրինակ Ալեքսիևիչի տեքստից. կանանցից մեկը` ավագ սերժանտ, հետախույզ Ալբինա Ալեքսանդրովնա Գանտիմուրովան պատմում է. «Եվ ես կյանքում առաջին անգամ ունեցա… Մերը… Կնոջականը… Ինձնից հոսող արյունը տեսա, այնպես եմ գոռում.
-Ես վիրավորվել եմ…
Հետախուզությունում մեզ հետ բուժակ կար, արդեն տարեց մի տղամարդ: Նա դիմում է ինձ.
-Որտեղի՞ց ես վիրավորվել:
-Չգիտեմ որտեղից… Բայց արյուն է գալիս…
Նա հոր նման ինձ ամեն ինչ պատմեց»:
«Պատերազմը կնոջ դեմք չունի» գիրքը հենց այդ ճակատային ընկերուհու լսած գաղտնիքների համադրություն է, այսինքն հակա-գրականություն` այս անգամ էլ ելնելով գրականության ստեղծման էթիկական վարկածից:

Եվս մեկ մեջբերման կարիք ունեմ, որը տեքստի սկզբնամասում տեղադրված գրողի օրագրից է. «Նա ունի գիտելիք, որն ուրիշները չունեն, և այն կարելի է ձեռք բերել միայն այնտեղ՝ մահվանը մերձ: Երբ նա փորձում է բառերով ինչ-որ բան փոխանցել, աղետի զգացողություն է ունենում: Մարդը համրանում է: Նա ուզում է պատմել, մնացածները կուզենային հասկանալ, բայց բոլորն անկարող են»: Այստեղ կարևոր են պատմելու և հասկանալու անկարողության և աղետի համադրությունը: Սրանք հաղթանակի պատմության և դրա կցորդ գրական հորինվածքների լեգիտիմությունը հարցականի տակ դնող շեշտադրումներ են, երբ պատմությունը վերաձևակերպվում է որպես աղետ, ընդհատում, իսկ պատմելու, փոխանցելու ակտը` որպես անկարողություն, մնջություն: Սա նման է պատերազմների գրականությունը սնող ծորակի փակման արարողության, որից այլևս հորդելու է հակա-գրականությունը:

Հակա-գրականության մի ամբողջ մանիֆեստ է Սվետլանա Ալեքսիևիչի «գրականությունն» ընդհանրապես, որն իր մրցանակով լեգիտիմացնելով՝ Նոբելյան հանձնախումբը շատ ավելի մեծ քաղաքականությամբ է զբաղվում, քան ինչ-որ ժամանակավոր քաղաքական համակրանք-հակակրանքներ խրախուսելը կարող էր լինել: Սա մարտահրավեր է գրականությանն ընդհանրապես:
Եթե ընթերցողը փորձի կարդալ «Պատերազմը կնոջ դեմք չունի» գիրքը որպես պատմություն, ապա վրիպելու է, եթե փորձի որպես զուտ գրականություն` նույնպես վրիպելու է: Ընթերցողն ինքը պետք է իր համար հընթացս ճշտի այս գրքի տարածությունը` փաստի ու գեղագիտության սեփական ընկալումները վերանայելու ոչ հեշտ ճանապարհով: