Վազում էի Գևորգի մոտ: Միայն նրան կարող էի ասել, որ Շողերին քիթմռութի վրա անհոգ մեռած թողել, եկել եմ իր մոտ օգնություն խնդրելու: Շողերի տղուն պարտքերի դիմաց այրել էին մոր աչքի առաջ, պետությունն էլ հողերը խնայելու, ամբողջ Հայաստանը գերեզման չսարքելու համար հիմա դիակիզարաններ էր կառուցում: Հեռուստացույցի ձայնը դիտմամբ բարձր միացրել եմ, որ կարծեն Շողերն անհոգ սերիալ է նայում:
Տաքսու վարորդի վրա գոռացի. «Զգույշ, ագռավ տրորեցիք»: Վարորդը, սիգարետը շուր­թի անկյունում պտտելով, ասաց. «Քուր ջան, շատ ռոմանտիկ ես, տղամարդու սև տրու­սիկ ա, խի ես խառնվել իրար»: Հետո վա­­րորդը ցու­ցամատով անընդհատ հայելու նույն տեղին կտ­տացնում էր: Փողը տալիս ն­կա­­տեցի, որ նույն տեղից շուրթերս են երևում:
Գևորգի հետ եմ. «Տիեզերքը աղմկում է, նրա հոգոցները մեզ են հասնում, հո չե՞նք թողնելու հողը կորչի, ծերանա, հասկացիր, հողին պետք է ազատենք չարչարանքներից, փրկենք դիակներից»:
Ամբողջ խոսակցության ընթացքում եղունգներս կրծում էի. կարմիր ներկ էի քսել կամ արդեն արյունս էր… Ձեռքերս բարձրացրի, թևերիս ներկ չէի քսել, ուրեմն արյունս էր:
Ափերն աչքերիս մոտ թափ տալով ասում էր. «Ախր ամենակարևորն ես մոռանում` հողը Աստծո սերմն է, մեռած բջիջները նրա ինչի՞ն են պետք»:
Շողերը զուգարանից դուրս գալիս հետույքը մաքրած թուղթը հետն էր վերցնում, միջանցքում սիրուն ծալում, գրպանն էր դնում, ո՞նց հնարավոր է նրա վախը մեռած բջիջ համարեն: Իմ խելոք Գևորգը անկարողությունից էշություններ էր դուրս տալիս: Գևորգս իսկապես խելոք է. մեր հանդիպման օրերին սոխ չէր ուտում, գիտեր, որ համբուրվելու ենք, իսկ ես ատում եմ սոխի հոտը:
«Աղմուկը հողի ձայներն են, տիեզերքը վախենում է, նայիր վերև, բա քո կարծիքով ամբողջ աշխարհում աղետներն ինչի՞ց են: Դե արի, արի իմ սիրուն աղջիկ, արի աղոթենք լուսնին, ափերդ բաց արա, ձեռքերդ վեր պարզիր, գայլի նման ոռնա: Տես լուսինն ինչ սիրուն է, ոնց որ տուտուզիկդ լինի թփերի մեջ չիշիկ անելիս»:
Նայել է:
Չէ… էէ՜… ու մտքումս ոտքերս գետնին խփեցի… Իմ Շողեր մորքուրը ծերությունից շերտ-շերտ իրար վրա հավաքված մաշկով աջ կուրծքը հանում էր, գցում կրծկալի վրա, չոր պտուկը ցուցամատի ու միջնամատի արանքում դնում, երևակայելով կերակրում էր արդեն մեռած տղային, ով հնարավոր է Շողերի համար նոր էր ծնվել… Ոնց կլինի` նրա սերը մեռած բջիջ համարվի… Եթե կարողանայի այս էլ ասել, գուցե իրոք օգներ` փաստաթղթերը ձևակերպեինք, կարգին հուղարկավորեինք (հողն ուղարկեինք) Շողերին…
«Դե հերիք է բարակ մատներդ կոտրատես, արի հիմա էլ էն բարձր սարին աղոթենք»:
Ձախ շրջվեց: Չտեսավ զարմանքս: Ձեռքերը վեր պարզեց ու սկսեց գայլի նման ոռնալ: Ես լուսնի կողմն էի նայում: Արտասովոր հանգիստ եմ, կարծես Շողերն ու նրա մահը երբեք էլ չեն եղել, ոչ ոք բացի Գևորգից չգիտի, որ Շողերին բերանի վրա մեռած թողել, փախել եմ իր տանից: Պատահական, վերացական, հատ-հատ ասված նրա խոսքերն այլևս ոչինչ չէին նշանակում, իր գրածի պես ուզում էի քացով հասցնել հետույքին: Ուր էր, թե կարողանայի արհամարհել նրա մեկիկ-մեկիկ ասված խոսքերը, իր մասին էլ հաստատ մտածում էր. «Ինչ տականքն եմ ես, չէ, ավելի շուտ` ինչ խղճուկ եմ ես…»: Գուցե ինքն էլ ուներ սև փայլուն գոտի ու փոքր աղջկան մանկապարտեզից վերադարձնելու հիշողություն:
Հնարավոր է, Գևորգը երկուսիս էլ սփոփելու կարիքն ուներ. երկուսիս նույնիսկ վաղաժամ մահը (նրա մահը միշտ էլ ինձ վաղաժամ է թվալու) չէր փրկի մեր մարմիններն այրելուց… Եթե սա կարողանայինք ասել միմյանց, կասեի` արի գոնե Շողերին թաղենք: Ուշադիր նայեցի նրան, ասաց` էդպես ուշադիր չեն նայի ծերացող մարդուն: Մենք երկուսով էինք պայքարում իր ճերմակելու դեմ: Նա երիտասարդության, հատկապես Արմենի հետ մրցելու պատճառով է արագ ծերանում: Չնայած Արմենը ինձ էլ էր խանգարում, խանդում էր. նրա մասին հոդվածը համակարգչիս մեջ գցել էր «Գևորգ-1950» վերնագրով: Չեմ ուզում Գևորգս մահանա: Իմ ջահելությամբ նրանից շեղում եմ, գայթակղում եմ մահին: Գևորգին ասում եմ` տխուր եմ, արդեն երկու օր է մամաս պապաս իրար հետ չեն քնում, ասում է` էդպես լինում է, ժամանակ է գալիս, երբ ամուսինները միասին չեն քնում, հազարից մեկ, ամիսը մի անգամ: Զզվում եմ ինձանից, որ նա էլ ամիսը մեկ մենակ չի քնում: Բայց հիմա դրա ժամանակը չի, ես ճերմակ պտուկներով մահացած Շողեր ունեմ: Բայց ուզում եմ ասել, որ եթե ինձ փնտրելու լինի, չգնա Շողերենց տուն: Չասացի: Իզուր: Երևի ենթագիտակցորեն ուզեցի ինքն էլ տեսնի փորի վրա մահացած կնոջ զավեշտը: Շողերն ինձ միշտ մի երազի մասին էր պատմում, իբր իրեն փորի վրա են պառկեցնում դագաղի մեջ, ես էլ մտածում էի, երևի սեքսում պառավիկիս սիրած դիրքն էր:
111-ով հասնում եմ Նար-Դոս փողոց: Պետությունը հզոր բան է: Օրենքն ընդունելուց մեկ ամիս անց արդեն աճյունասափորների, պատվանդանների խանութների փողոց է Նար-Դոսը: Ոչինչ չի վրիպում հայացքիցս: Եթե ես մեռած երեխաներ ունենամ, նրանց ճկույթիս չափ աճյունասափորների մեջ կլցնեն: Տեսա: Փոքր սափոր, փոքր մատ, փոքր երեխա… Վազել…
Զանգում եմ Գևորգին` սեր ջան, երազումս իբր դագաղում ինձ փորի վրա են պառկեցնում: Գևորգը էլի հուսահատ է` իմ երազում էլ մեջքիս մրջյուններ էին ման գալիս, գուցե իմ երազը քո երազի մեկնաբանությունն է…
Գևորգը հաստատ մտածում էր, թե իր նախ­կին սերն ինձանից խելացի է, ես էլ մտածում էի իմ նախկին սերն է Գևորգից խելացի…
Ու՜ֆ…
Փախչել գևորգներից…
Կյանքումս կրկնվող անընդհատ վազքը նման էր պատմվածքի այն պարբերությանը, որն անընդհատ կարդում էի և միշտ նույն տեղից միտքս շեղվում էր, վերադառնում էի` էջը սկսում էի նորից կարդալ, էլի նույն պարբերությունում` նույն միտքը… Երևի բառի ասոցիացիան հեղինակի էներգիայից ուժեղ էր…
Իմ վարձով տան պահարանի դռները ալիքաձև էին, պահարանի մեջքը հաստ փայտից էր. ուրեմն կողքերը կլինեն ալիքաձև. մնում էր կափարիչի հարցը լուծել: Շունչս կտրվում էր: Երբեք տունս այդքան հեռու չէր եղել: Եթե իմ վեց տարեկանում Շողերը մահանար, նրան կպառկեցնեի շինարարական վերամբարձ կռունկ­ների վրա, երկինք կուղարկեի, կար­ծում էի մարդիկ մեռածներից այդպես են բա­ժա­նվում, կռունկները շատ մոտ էին երկնքին: Եր­թուղայինում մի կին թաթիս խփեց մատներս կրծելու համար: Գուցե իսկապես պետք էր ենթարկվել: Թողնել, այրել: Գուցե սափորի պաղած ընդերքը հասնի հողի խոնավությանը:
Չէ: Չհուսահատվել էր պետք:
Դրամապանակիս մեջ Շողերը հետույքը մաքրած զուգարանի թղթերից էր դրել, 100 դրամը հանելիս տեսա, գրած` «նարա ջան, իմ լավ նարա. հիլ չանես էրեն ինձ, բալես»: Իմ խեղճ, ես էլ էի մեղքս գալիս:
Դրամապանակիցս կեղտի հոտ էր փչում:
Անիի հեկեկոցը. «Դու երբեք էլ չես իմանա ինչ է նշանակում մեջքը թրջված վերնաշապիկով քայլել: Տասնվեց էլ չէի, երբ Շողերիդ տղեն միջանցքում հենց ինձ տեսնում էր, ետևից մեջքս գրկում էր, ափերով սեղմում խակ պոպոքի չափ կրծ­քերս: Մեջքս սկզբում տա­քանում էր, հետո չգիտեի ինչի էր թացանում: Մեջքիս ագռավի ծռտածի պես թացով էի տուն հասնում: Զզ­վում եմ քո պաշտելի բոլոր տղամարդկանցից, զզ­վում եմ»:
Նրան բռնացրել էի ընկերուհու հետ իմ տանը մերկ նկարվելիս: Երևի անընդհատ Շողերի մասին մտածելս մսխել էր կանխագուշակության իմ բոլոր շնորհները: Լկ­տիորեն հատակին փռվել էին, պստիկ ափերով գրկել միմյանց գայթակղող մարմնամասերը: Բազմոցների ու սեղանի վրա սև-կարմիր ծաղիկներով ներքնաշորերի թափ­թփվածությունը անդրադարձված հայելու մեջ էի տեսել: Ապարատն իրենց կույր ընկերուհու ձեռքն էին տվել, նա էլ ձայների ուղղությամբ նկարում էր:
«Դա նրա շնորհիվ էր, որ իմացա ինչ սիրուն եմ ես, ինչ հոտ ունի մաշկս…»:
Վերջին երեք բառն ասաց դատարկության մեջ: Միայն աստիճաններով իջնող կույր ընկերուհու ձեռքի փայտն էր տկտկում` անորոշ, շտապող, մոլորված: Չէի ճանաչում քը­րո­ջս: Բայց զրույց էր, դա էլ էր զրույց:
Շատ կարևոր էր չմոլորվելը: Զարմանում էի` էսքան վախերը որտեղի՞ց եմ հավաքել…
«Գիտե՞ս ինչեր ենք արել էդ տղամարդկանց գլխին. կարճ յուբկաներով մտել ենք մետրո, իբր իրար հետ չենք, նստել իրար դիմաց. նա ձեռքով շոյում էր ոտքերը, ոտքը ոտքին էր գցել, գիտեր որ սիրում եմ իր մերկ բդիկները, մեր կողքը նստած տղերքն էլ, իբր իրար հետ կատակ են անում, հրմշտում են իրար, շորերը քաշում, երկար մայկեքը ծնկներով փաթաթում, որ տնկված անտերները չերևան… հենց մետրոյի դռները ուզում էին փակվել, ես ու Գայուշս ծլկում էինք, լրբի տղերքին էլ մնում էր կնանիքի հռհռոցը: Այ էդպես ու էդքան ատում ենք տղերքին»:
Տեսնում էի, թե աչքերի մեջ ինչպես է ատելությունը տխրություն դառնում: Բերանս չբացած` գոռաց. «Պապան ի՞նչ»:
Չէ, պապայի մասին հեչ չէի ուզի խոսենք, բայց ում մասին էլ որ ասեի, նա մեր հոր անունն անպայման կտար, որովհետև հայրս իմացել էր` պատմվածքներ եմ գրում, կանաչ կազմով բարակ տետրի մեջ բանաստեղծություններ էր գրել, չորս անգամ ծալած դրել ափիս մեջ ու ասել. «Սրանք կարող ա քեզ պետք գան: Կարաս օգտագործես հոդվածներիդ մեջ (ինքը պատմվածքներին միշտ հոդված էր ասում): Բառերը սովորական են, դու, եթե ուզես, փոխի»: Այդ պահին էնքան ուզեցի հորս վզովն ընկնել, փաթաթվել նրան: Երևի ավելի տխուր բան չկա, քան հորդ գրած բանաստեղծությունները չհավանելը, կանաչ տետրի գոյությունը թաքցնելը և միլիարդավոր մարդկանց ողբերգությանը շատ նման նրա ողբերգությունը տեսնելը:
Անին մի քիչ լռեց: «Մաման հենց տանն ա լինում, հորդ լռությունը դառնում ա իմաստուն, կարևոր, ասելիքային, բայց հենց մի փոքր բացակայում ա, լռությունը խեղճանում, աչքերը փոքրանում են, իրենից էլ մի քանի հատ են սենյակում ման գալիս: Դու չես էլ նկատել, որ հիվանդանոցում մամային վիրահատարան տանելիս, սայլակը հրելիս պապայի մեջքը թրջվել էր. կամ լացելուց էր, կամ կնոջ կարոտից… ինչ է` վախենու՞մ էր…»:
Վախենում էր:
Ես հասկանում էի` Անին Գայանեին է պաշտպանում: Չգիտեր, բայց երևի գուշակում էր, որ երկու տարի հետո Գայանեն երեխա է ունենալու, ինքը երկչոտ գնալու է փոքրիկի սենյակ, չորս օրական փոքրիկի հետ խոսելու է, կշտամբելու, ատելու է երեխային, փորձելու է փոքր ոտնաթաթիկները ջարդի, առանձնացնի սրունքներից, այդ պահին Գայանեն բինտ ու բամբակ ձեռքին մտնելու է սենյակ, իրեն խնդրելու է սենյակից մի րոպեով դուրս գա, որ մշակի ծննդաբերությունից մնացած վերքերը: Անին խնդրում է` ինքն անի, կհամբուրի, կթքոտի, կշոյի, կլավացնի բոլոր վերքերը, ինչ ուզի, կանի, բայց մտնելու է Գայանեի ամուսինն ու Անիին վռնդելու: Ինչ է` Գայանե, քեզ անպայման տղամարդու մար­մի՞ն էր պետք, որ ճանկռելով, հրելով, քերելով որովայնդ լցնես, ինչու լքեցիր Անիիս, իմ պուճուր Անիին, կարմիր շրջազգեստով, փոքր գարշոկին նստած Անիիս:
Եթե քույրս լաց լիներ, ես էլ կլացեի: Եթե նայեր ինձ, կփաթաթվեի նրան, բայց առանց աչքերիս մեջ նայելու` դուրս եկավ տանից, դուռն այնպես շրխկաց, ինձ թվաց դուռն էլ նրան նախատեց: Մոտեցա քացով խփեցի դռանը:
Պահարանի ալիքաձև դուռը քանդելիս մտածում էի այն պատկերների մասին, որոնց մասին երբեք չեմ խոսել, ու որոնք միայն ես եմ տեսել: Դու յոթերորդ հարկի պատուհանից նայում ես. կամ սիրահարված ես, կամ էլ սիրում ես բարձրից նայել: Կին է մոտենում` կր­ծ­­քին կերակրվող երեխա: Նա ծեծելով հեռացնում է քեզ պատուհանից: Մայրդ է: Նորածին քույրդ պլշած աչքերով քո կծկված, պուճուր մարմնին է նայում: Չի լացում: Հիմա մտածում եմ` արդյո՞ք հնարավոր էր պահարանի դռան սպիտակ քերծվածքի ասոցիացիան կաթից ուռչած, լքված պտուկի հեռավորությանը հասներ: Շողերիս դագաղի աջ մասը պատրաստ է:
«Իսկ դու միշտ ես ուշանում քո ժամադրած հանդիպումներից»,- Գևորգիս նամակն էր: Ամբողջ 24 ժամ չէինք գրել իրար, «իսկ» շաղկապով տառապանքների, վազվզոցների, շփոթված մտքերի, ժամանակների, դիակների միջից հանեց մի ամբողջ օր, մահվան հետ ապրած մի օր:
Ախր ինչի՞ց էի էէէ՜ վախենում…
Չէի գնալու ժամադրության:
Ձախ մասի ալիքաձև տախտակի ետևը ցրտից, խոնավությունից ուռած էր, այն ձմեռվա մատներիս պես. քեզ ուղարկել են հաց բերելու, կոշիկներդ հագովդ մեծ են, դու երկրորդ դասարանի փոքր աղջիկ ես, սառույցների վրա դժվար ես հավասարակշռությունդ պահում: Հաց չկար հերիք չի, ետդարձի ճամփին էլ ինչքան կոմիսիոն բուդկա կա, մռութդ հազիվ հասցնելով ներս ես նայում. փայլուն թղթերը միշտ էլ քեզ դուր են եկել (դրա համար էիր վախենում կասկադի լույսերից): Բայց մեկ է, էլի ծեծ ես ուտելու: Դու չգիտես. հայրդ սև, փայլուն գոտին հանելու է, մեջքդ, տուտուզդ դաղելու է իր փող չունենալու, քեզ փայլուն թղթով կոնֆետ առնել չկարողանալու համար, ու դու հո եթիմ չես, դեբիլի մեկը, ինչի՞ ես ընկել` խանութների առաջ ժամերով կանգնել, էդպես վիրավորել, նվաստացրել ծնողներիդ: Թե՞ երկու օր առաջ խալխի հարսանիքի հետևից ընկած գնացիր հասար բոշի թաղերը, ջարդդ չտվին, առիթավորվեցիր (այս անգամ կարծեմ սև փոքր հաց էլ կար թևիդ տակ): Սառույցների վրա սահելով` օդերից կիսուրի նետած փայլուն շոկոլադներ բռնելը գայթակղիչ էր… Երկու տարեկան քույրդ էլ քո վրայով արդեն փոքր կարմիր շորդ հագին` նստած է գարշոկին, հորդ գոռգոռոցներից չի լացում: Էդ օրվանից հետո գարշոկին նստած երեխեքի դեմքին ուշադիր եմ նայում:
Դագաղ պատրաստելուն զուգահեռ արցունքներս էի մաքրում ու մանկության պատկերներ թաղում:
Պետք է չկասկածել:
Երևի Շողերին առանց դագաղի կափարիչի թաղեմ, մեկ է, փորի վրա եմ պառկեցնելու, դժվար չի լինի հողով ծածկելը: Մուրճ, մեխեր, փոքր հատակ, պահարանից դագաղ: Պահարանը բերանի վրա շրջելը, հաստ տախտակը քանդելը դժվար էր:
Պետք է համոզված լինել, թե Շողերը մեռել է, թե հեռուստացույցը բարձր միացրած եմ թողել: Նորից 111-ով, Նար-Դոսով իջնում եմ, երթուղայինից էլ տեսա երեխեքիս փոքր սափորները: Վերելակում էլ մտածեցի, թե սրանից էլ մի լավ դագաղ կստացվի, պետք է Շողերի տան զանգը չտայի, բանալի ունեի, հեռուստացույցի բարձր ձայնն էլ էր լսվում, սեղմեցի զանգը: Շողերը բացեց դուռը:
Շատ ծանր, դժվար էր Շողերին կենդանի տեսնելը: Նրա կողքին նստելը, նրա հետ հաց ուտելը, գլուխս նրա ուսին դնել, արտասվելը:
Բոլոր ծանր, դժվար բաները տանում են հենց այդ ուրվագծված պատկերը, որը շատ պատկերների պես զեղչված է. աղջիկը հոր ուսերին նստած` վերադառնում է մանկապարտեզից: Եթե ես այն ժամանակ կարողանայի կռահել հորս ուսերի բեռի ծանրությունը… նրա համար այդ նշանակությունը: Հենց այս թերացմանս մեջ է հորս առաքինությունը` ներկայացնել ինձ բացարձակ բան, ինքն իր` իմ հեղինակը… ես` իր չստացված, անհաջող, կանաչ տետրի բանաստեղծությունները:

Գուրգեն Խանջյանի
«Նստիր Ա գնացքը» վեպի Գևորգին