Եկեղեցին կիսասև էր. երկկենտրոն սլաքային — փոխհատվող կամարներ, ջլաղեղներ, գարգոյլաներ` մարդկային դեմքերով, ժանիքներ սրածայր։ Վիտրաժային պատուհանների արտացոլանքը տեսողության նոր գունապնակ էր ստանում մարդկանց ակնաբիբերի մեջ։ Նրանց հայացքները՝ կիսաչոր գինու նման, որ ոչ քաղցր է, ոչ էլ դառը, բայց կուլ է գնում քո անհայացքի անդունդներում։ Այնտեղից` ներքևներից, մի լույս, որը պսպղում է ադամանդի ճերմակությամբ, վեր է խոյանում — նստում անգույն մասսաների մեջ։ Եկեղեցուց քնարերգական մեղեդիներ էին գալիս` մեկ ցածր, մեկ` բարձր. նվագախմբի պատրաստության աշխատանքներ։ Գրպանումդ լուցկու տուփը կպչում է քրտնած մատներիդ։ Ականջիդ ծայրով լսում ես լուցկու հատիկների խառնիխուռն հպմպվելը։ Նայում ես անցորդների աննպատակ քայլքին, ոտքերի ոչ կամ մասամբ իրար կպչելը գետնին, լսում ոտնաձայները. ո՞նց է էս աշխարհը տանում էսքան մարդու դոփաձայն։ Ականջակալներ, մոռացության ակնարկ։ Ընկղմվել դևերի մեջ։ Burzum խումբը։ Խավարի մոտենալը։ Լցվելը երակներիդ մեջ։ Խոռոչներիդ։ Կաթոլիկ եկեղեցու մոտ Վարգին լսելը հիասքանչ է` մտածում ես դու։ Ծանր մեղեդիները, ծանր տեքստերը ասես կրակների միջից վերակենդանանան, տարօրինակ կերպարանք ստանան։ Ներսումդ չակրաներ, որ անընդհատ մեծանում են շղթայված մեղեդիների խժդժոցով։ Գրոուլը, էլեկտրակիթառի ձայնարկումը։ Բասի դըըըմ, դըըըմերը։ Քո մեջ ծիկրակում է բարին ու չարը, ինչպես սիմֆոնիկ երաժշտությունը և դեթ մետալի համախառնումը։ Ծայրահեղություն, ծայրահեղության։ Սևուսպիտակը, Ալֆան և Օմեգան։ Ոտքդ դնում ես առաջ, հայտնվում ես սպիտակության մեջ` Մոցարտի մեջ, ոտքդ դնում ես հետ, հայտնվում Դեթ խմբի բասերի մեջ, որը քեզ կուլ է տալիս, ինչպես կուլ է տալիս մարդկությանը սև քառակուսին Մալևիչի։ Դու էդ քառակուսուց դուրս ես։ Դու ունես սեփական քառակուսին։ Քո մեջ չարությունն այնքան է, ինչքան իմ մեջ բարությունը։ Ես քո չար ստվերն եմ, դու՝ իմ բարին։ Բայց մեկ-մեկ մենք փոխվում ենք տեղերով։ Հիմա դու կանգնած եկեղեցու առաջ՝ ետուառաջ ես անում քո մեջ ու մտածում` արդյոք ես այն մա՞րդն եմ, որ պետք է գնա այդ քայլին։ Բայց դու ես չեմ։ Դու այլ ես։ Քո գիտակցականը այլ է։ Քո քայլերը այլ են։ Քո ապրելակերպը այլ է։ Հիմա դու ծնվում ես։ Դու ամեն օր ես ծնվում։ Խոյանում։ Դեմք ստանում, իսկ դեմքը կարևոր է քո իրականության մեջ, ինչքան էլ անցորդները չունեն դեմք։ Դու նրանց կառուցում ես իմ հիշողությամբ։ Ես քո մի մասն եմ, դու ինձնից առաջ ես։ Դու ինձ տեսնում ես տարբեր մասերում` հայելիների մեջ, աչքերի, ավտոբուսի դիմապակու, լվացվելուց, երբ նայում ես աչքերիդ, իմ աչքերն են քեզ պարուրում։ Ես, դու և Սատանան, ինչպես երգում է Մերլին Մենսոնը։ Ահա մտքերդ, մարդիկ, ագռավները օդում, շները՝ արևին իրենց տված։ Եկեղեցու ղողանջները, նախապատրաստությունները, նույն քաղաքը, նույն աղավնիները` մի շենքից մյուս շենք թռչել-վերադառնալով… Վերադարձը։ Մտքերը՝ օդում տրոփող։ Երեխաները՝ հայրերին հենված։ «Եվ Աստված ասաց՝ թող լույս լինի»,- և մութը եղավ։ Մութը մարդիկ էին։ Ապակիները շողշողում են։ Մարդիկ շարքով մտնում են ներս ընտանիքի անդամների հետ։ «Ոչ ոք չի խուսափի պատժից։ Բայց Տերը ողորմա՞ծ է»,- զնգզնգում է ականջներիդ մեջ տարօրինակ մի ձայն։ Քո՞ ձայնը, թե՞ իմ. չես հասկանում, չեմ հասկանում։ Ողբերգության սարսափը վաղուց լքել է քեզ։ Քո ողբերգությունը, ողբերգություն չունենալն է։ Դրամա չկառուցելը։ Քո ողբերգությունը չլինելիության մասին է։ Ոչ թե, որ դու չկաս, այլ՝ որ չկան այն մարդիկ, որոնց սիրում էիր։ Բայց ողբերգությունը միայնակ չի գալիս։ Այն իր հետ է բերում դեռ չփակված դռներ և բաց թողած իրավիճակներ, ինչպես որ քոնն է։ Որ միայն քոնն է, որովհետև էդպիսի իրավիճակներ չեն լինում շատերի հետ, որովհետև մեծամասնությունը չի իմանա, թե ինչ է եղել քեզ հետ, բայց կիմանա ու կխոսի, որ էս դեպքը ցնծեց հայերին, որովհետև… Էհ, պատրաստվիր, ձգիր մկաններդ, գծիր քո քարտեզը, թե ինչից հետո ինչ պետք է անես։ Նայիր, հետևիր, պտտիր լուցկու տուփը. «Եթե ես իմանայի, որ պատասխանում եմ նրան, ով կարող է վերադառնալ աշխարհ, այս բոցը չէր դողա, բայց եթե ճշմարիտ է, որ ոչ ոք կենդանի չի վերադարձել այս խոսքերով, ես քեզ կպատասխանեմ` չվախենալով խայտառակությունից»,- փսփսում է ինչ-որ մեկը գլխումդ։ Դու ես։ Դու չես։ Ես եմ։ Ես չեմ։ Բայց զգում ես, որ հարազատ է, ինչպես շատ մոտ է քեզ գոթական ճարտարապետության շունչը։ Մարդկանց հույզերը անհասկանալի` նոր եկեղեցին տեսնելուց` մեծ, մոխրին նմանվող գույն։ Պատերին՝ ոսկորներ` պատերազմի արհավիրքներից մնացած։ Սևազգեստ մարդիկ, սևազգեստ այցելուներ։ Սևի մեջ աշխարհ ու սևից դուրս դու` մթության մեջ։ Բենզինը իրենց տեղերում։ Կարմիր կոճակը հեռախոսիդ մեջ։ Լուցկու տուփը՝ քրտնած ափերիդ արանքում։ Տեքստդ պատրաստ, որ պետք է հնչեցնես, ասես վերջին հոգոցը Մոցարտի։ Դու ճարտարապետ պետք է լինես` մտքի, տեքստի, քարի և մահի։ Մահի ճարտարապետ լինելը իր մեջ է բարուրում մնացած բոլորին։ Ահա երաժիշտ-ճարտարապետները մտնում են վանք, փորձարկում իրենց գործիքները, խաղում կոկորդի, ձայնալարի` գլխային ու փորային։ Նայում իրար։ Պատմություններ պատմում։ Ուղղում հագուստը։ Նայում մեջտեղում դրած Հիսուսին, որ գլուխը թեքել, այլ կողմ է հայացքն ուղղել։ Նրան տեսնում են բոլորը, բայց ոչ բոլորն են զգում. պատերի ու էխոների մեջ նա չկա։ Միայն արձանն է։ Արձանն է նրանց Աստվածը։ Իսկ քո՞նը։ Դու ո՞ւմ ես պատկանում։ Այդ մշտարթուն հայացքդ։ Ունքերդ՝ հաստ։ Մատներդ՝ բարակ։ Աչքերդ՝ արնակալած, ներս մտած։ Բիբերդ՝ պտտվող։ Սերուցքիդ մեջ՝ կարմիր գծեր։ Նրանց տակը` սև խոռոչներ։ Ականջներդ՝ սուր։ Դունչդ՝ առաջ եկած։ Սրածայր քիթդ` անընդհատ կլորակները ներս-դուրս անելով։ Դու էլ իրենց մեջ, իրենց նման, բայց արտառոց մտքերով ու ապրումներով. ո՞վ գիտի՝ ինչ ես զգում հիմա։ Կամաց-կամաց շարժվում ես։ Գլխով անում մարդկանց։ Կարծես` ճանաչում ես նրանց։ Գիտես բոլորին` ով ուր է գնում երեկոյան։ Ով ում է սիրաշահում։ Ում է բռնաբարում։ Ում է սպանում։ Ում է իր տանը` սենյակում պահում։ Ով է նրանց միջից պեդոֆիլը։ Մարդասպանը։ Բռնարարը։ Դավաճանը։ Դիասերը։ Շնացողը։ Բոլորն էստեղ են։ Քո դիմաց, ուրախ ժպտում են` չիմանալով հաջորդ պահին որտեղ են հայտնվելու ու իրար ճանաչելու։ Իրենց համար բարևն աստծունն է, բայց էնտեղներում իրենց համար ո՛չ բարևը կա, ո՛չ էլ Աստված։ Դու լուռ ես, ասես մեռյալ։ Ասես գերեզմանափոր, որ գլուխը կախ իր գործն է անում։ Քարոնը, որ տեղափոխում է մեռածներին և ձայն չի հանում։ Աստված, որ խոսում է իր բացակայությամբ այս կուտակումների հետ։ Աստված լուռ է` ասում է բողոքական եկեղեցին։ Աստված վաղուց այս պատերի մեջ չէ, տեքստերի մեջ չէ, մարդկանց մեջ չէ, գրքերի մեջ չէ։ Անգամ Աստվածաշնչի մեջ չէ։ Ոչ մի տեղ է։ Հոգնել-քնել է ձեր ձայներից։ Ձեր աղոթքներից, որ դուրս է գալիս բերանից, մի քիչ բարձրանում օդ ու գահավիժում անդունդ։ Ձեզ պես։ Հիմա ժամանակն է, բայց քեզ համար ժամանակը գնալով դառնում է անիրական, անտարածության նման մի բան, որը հոսում է անհիմն ու աննպատակ, ինչպես քո մտքերն են մի տեղից մյուսը գնում։ Ներսումդ կառուցած վրեժխնդրությունից մի քանի քայլ ես հետ։ Ափսոս, ժամանակը հետ տալ չի լինի, որ վերջին անգամ նայես նրանց փոքրիկ աչուկներին, կլորիկ ձեռքերին։ Խոպոպներին, որ նրբություն են հաղորդում նրանց… Հիմա ժամանակն է, ժամանակը միշտ հիմա է։ Մնացածը անցած-դարձած, պատմության գիրկն ընկած մի իրողություն։ Դու էլ շուտով կհայտնվես այդ գրկախառնության մեջ, ինչպես քո անցյալն է։ Կինդ, երեխադ, կանգնած ժպտում են քեզ ամեն վայրից` մայթի վրա, լուսացույցի տակ, գրադարանում։ Կինդ ու երեխադ քո ներսում են։ Քո պատկերներում։ Երազներում։ Նկարած նկարներիդ մեջ։ Լսածդ երաժշտության տեքստերի։ Ապրումների։ Շարժումների։ Ինչքան էլ մարդիկ հեռու լինեն` անհասկանալի վայրում, որտեղից ոչ մի ձայն չի գալիս, դու կգտնես մի դուռ ու կգնաս նրանց մոտ։ Կգնաս ու կգրկես։ Նրանք սպասում են քեզ։ Մենք սպասում ենք՝ կլսես դու։ Կնոջդ ու երեխայի աչուկները, որ մնացել են հազար դռների արանքում, որը շուտով կբացվի։ Կբացես ու վառող լույսի առկայծումը կսահեցնես քո մեջ։ Քիչ մնաց։ Ոչինչ չմնաց։

Եկեղեցին լցվում է մարդկանցով։ Բոլորը ներսում են։ Դիրիժորը բարձրացնում է ձեռքը։ Աչքի տակ առնում սիմֆոնիկ նվագախմբի շարժումները։ Պատերը զրնգում են։ Պատերի սրբերը ուշադրությամբ հետևում են նախապատրաստությանը։ Մարդիկ, շունչները պահած, սպասում են։ Մեկ-մեկ հազում։ Ամեն հազից քեզ թվում է, թե մեկը շնչում է ծոծրակիդ։ Հետևում։ Նայում ես երաժիշտների գլխի վերևում խաչված Հիսուսին։ Գլուխը էլի թեքած է։ Աջ է նայում։

Mozart — Requiem

1.introitus

Այն պահին, երբ սկսեց երաժշտությունը հոսել քո ներսով, դու ընկար մի անսահման տարածության մեջ, որտեղ մեղեդիները վերածվում էին մարդկային մարմինների ու սկսում քայլել անպարագիծ, թրթռացող լուսանցքներում։ Մահը քեզ մոտ էր, մահը բոլորին էր մոտ։ Ընկերակցում։ Ուշադիր նայում նոր եկեղեցու բացմանը, որտեղ հավաքվել էին քաղաքիդ անսուրբները։ Դռները պինդ կողպվել էին ներսից, որ երաժշտության արգասիքները դուրս չգան, որ դրսի մարդիկ չլսեն։ Իրենք արժանի չեն բարձրաշխարհիկին մոտ լինել։ Բարձրաշխարհիկին մոտ են լինում սնոբները։ Քեզ համար աշխարհը ծնվում է երաժշտությունից ու նիրհում մահվան գրկում՝ Էդվարդ Օկունի «Պագանինիի մահը» կտավի նման։

2. Requiem

Նայում ես նրանց աչքերին, ձեռքի շարժերին։ Ճակատին, որոնց քրտինքը հավաքվում է սեղմվածության խոյանքներում։ Ճակատի որմնախորշերին։ Ունքերին։ Ակնոցներին, որոնց մեջ քեզ ես տեսնում՝ տարբեր տեղերում կանգնած. գարգոյլան ես, Հիսուսի թեքված հայացքը, երաժշտության նոտաները, որ վեր են բարձրանում-թափանցում մարդկանց մեջ, ինչպես հայր մերը, որ ոչ մի տեղ է։

3.Kyrie

Բերանները՝ այս բացվող ու փակվող, որոնց արգասիքները քեզ չեն հասնում։ Խորը լռություն է ներսումդ։ Կարծես լինես մի վայրում, որտեղից ոչ մի ձայն չի գալիս դեպի քեզ։ Նրանց էմոցիոնալ տոնայնությունները, գլխաշարժերը, ջութակների նվագվելը, դիրիժորի տեղից թռվռալը, փայտիկով ուղղություն ցույց տալը։ Պատերի դղրդալը, մոմերի այս ու այն կողմ գնալը, կոտրտվելը։ Մարդկանց հույզերը՝ խառնված-ողողված, աստվածայինը կուլ տալով։ Մտքիդ մեջ ոչինչ չի գալիս, բացի այս ստեղծված իրավիճակը, որ հետապնդում է քեզ, որ հիմա պետք է անես, մի քանի երգ հետո պետք է վերջնական լուծես ներքնային խնդիրներդ։

4. Sequentia . Dias Irae

— Ասեք, որ հրաշալի ա,- լսվում է կողքից թույլ մի ձայն։

— Այո, շատ… սիրում եմ Մոցարտին, բայց տարօրինակ զգացում ունեմ, որ Մոցարտը այս պատերի ու նոտաների մեջ չէ՝ Հիսուսի նման,- պատասխանում ես դու։

— Հիսուսի՞,- զարմացած հարցնում է։

— Այո, Հիսուսի,- կրկնում ես դու։

Dies iræ, dies illa

Solvet sæclum in favilla

Teste David cum Sibylla

Quantus tremor est futurus

Quando iudex est venturus

Cuncta stricte discussurus

— Հմմ… Սիմֆոնիկ երաժշտությունը հրաշալի է, հյուր եկած նվագախումբը՝ ավելի, գեղեցիկ եկեղեցին, որը նոր է կառուցվել, կրկնօրինակը գոթական ճարտարապետության, որը նորություն է մեր երկրի մշակույթի համար։

— Թույլ տվեք չշարունակել, քանի որ խանգարում ենք, ամեն կողմից փսփսոցներ են, որ լռենք… Էստեղ կարևոր ա լուռ լինել ու լսել, բայց կյանքում էդ լռությունը լիքը ողբերգություն ա բերել մարդկությանը…,- ասում ես դու տղամարդու ականջին:

— Ինչի՞ մասին է խոսքը, չեմ հասկանում,- փսփսում ու տարօրինակ հայացքով նայում է քեզ։

— Ուշադրություն մի դարձրեք, պրն. դատավոր, շուտով կիմանաք,- պատասխանում ես ու նայում նվագախմբի շարժին։

5. Confutatis

Դատավորը դեռ երկար ուսումնասիրում է քեզ, փորձում է վերհիշել` որտեղից գիտի։ Դու հանգիստ ես, ձեռքդ մտցրել ես գրպանդ, շոշափում ես լուցկու տուփը, հեռախոսդ, որը հանելով՝ տեսնում ես կնոջդ ու երեխայիդ. ժպտում են քեզ։ Միակ նկարն է, որ պահպանվել է։ Երեխայիդ մանկապարտեզ էիք տարել առաջին անգամ ու նկարվել միասին. ուրախ ու երջանիկ ժամանակներ էին։ Մինչև մանկապարտեզը կրակի չմատնվեց, իսկ երեխադ ու կինդ չկարողացան դուրս պրծնել։ Նրանց հետ վառվեցին բոլորը, որովհետև անվտանգության կանոնները լուծված չէին, որովհետև դատավորները ոչ ոքի չպատժեցին։ Որովհետև վերևներից, որոնք էստեղ հավաքվել են իրենց կլոր փորերով ու երեխաներով, լռեցին։ Նրանք լուռ են. լռությունը մահվան զենքն է։ Ականջներիդ մեջ դեթ մետալը և Մոցարտը շնկշնկում են։ Միախառնվում։ Նայում ես նվագախմբին։ Բարձրանում ու քայլում։

6. Lacrymosa

Երաժշտության տակտերի տակ հասնում ես բեմի մոտ, վայելում Լակրիմոսան. հիանալի երաժշտություն, հիանալի կատարում, հիասքանչ ձայնարձակում։ Անգամ ափսոսում ես, որ էլ չես լսելու Մոցարտի Ռեքվիեմը։ Հեռախոսդ հանում ես, միացնում ակտիվացման կոդը։ Եկեղեցու շուրջբոլորը ահագնացող կրակը սկսում է նրան պարուրել։ Հանում ես Լուցկին։ Մեկ չոփով վառում ամբողջ տուփը ու բոլորի գլխի վրայով նետում։ Ընկնում է գետնին։ Կրակը վառվում է բենզինի պարագծով ու շարունակում ահագնանալ` լակրիմոսայի նոտաների տակ։ Մի պահ բոլորը լռում են ու նայում կողքբոլորը, որ կրակի մատնվեց, և սկսում վազվզել։ Դու բարձրանում ես բեմ, մի կողմ նետում դիրիժորին և ասում.

Ինչ անել այս դատարկության,

Այս տաղտուկի, ընկճվածության,

Կիսատության, միայնության ու

Մենակության հետ։

Ամեն օր ավելացող

ծանրության զգացումի,

Վախերի, հավերժ հոգնածության,

Շունչդ կտրվելու չափ բառերի,

Շունչդ կտրել-խեղդելու

չափ քաղաքի,

Որ քեզ համար ելուստն է պարանի,

Որ ընկնում է վզիդ տակ ու

ճոճորում։

Ինչ անել, ինչ։

Սպանե՞լ նրան։ Սպանվե՞լ նրա հետ. կտրտվել, խառնվել թմրանյութի պարկուճին, պարպել երակներիդ մեջ, նայել անսահման կայծկլտող կրակին, նայել…

Եվ եկեղեցին կրակների մեջ սկսում է ճպճպալ, առաջինը վառվում են սպասավորները` վզներին կախած խաչերով։ Այնուհետև սևազգեստները, ծափահարողները, դատավորները — կրակը արթնացնում է վախը նրանց։ Աչքերը առկայծում են դժոխքի գույները։ Հիսուսը վառվում-հալվում է, ինչպես հրաբխանյութ։ Մարդիկ գոռում են, ցավից սեթևեթում։ Դռները` փակված-կողպված։ Այնպես ես արել, որ ոչ մի ելք ու մուտք չլինի։ Եկեղեցու դռները հեշտ չէ կոտրել։ Այրվում են երեխաները, ծնողները։ Բոլոր բոլորը։ Գարգոյլաները։ Հիշողությունները։ Սպասումները։ Սերերը։ Դու կամաց բարձրանում ես օդ` կարմրած աչքերով` կրակի ուժգնությունից։ Նայում հալվող Հիսուսին. «Ոչ ոք չի փախչի պատժից»,- փսփսում է մեկը ականջիդ մեջ։ Կարմիրը դուրս է գալիս մարմնիցդ, աչքերիցդ։ Որոշները գետնին են, որոշները՝ կիսով չափ մոխրացած։ Ներսումդ սևուսպիտակի համախառնումը վառվում է։

Դու ի՞նչ ունես կորցնելու, դու ամեն ինչ ես կորցրել…

Դանթե, «Աստվածային կատակերգություն», դժոխք, երգ 27 61-66