(ՆԱՌԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻ «ԱՐԳԵԼՎԱԾ ՊՏՈՒՂ» ԺՈՂՈՎԱԾՈՒԻ ՊՈԵՏԻԿԱՆ)

Անկախությունից հետո հայ գրականության մեջ մետագրականության հանդեպ տաբուն և անգամ ուսյալ շրջանակներում արտահայտված սարսափը հաղթահարվեցին մի շարք արժեքավոր ստեղծագործություններում, այդ թվում` արձակագիր Նառա Վարդանյանի պատմվածքներում: Մասնավորաբար նկատի ունենք նրա «Արգելված պտուղ» (Երևան, 2014)` փոքր արձակի և արձակ բանաստեղծությունների ժողովածուն:
Ն. Վարդանյանը լավ է նախապատրաստվել իր առաջին գրքի տպագրությանը, որտեղ մատնացույց է անում ինքն իրեն և բացահայտում գրական հավատամքը. «…Տեսնում եմ` տատս, մահը, թուքը, արահետն ու քեռակինս գրականություն են», («Բարի հեքիաթ», էջ 110): Փլուզված խորհրդային երկրի ավերակների միջից երևան են գալիս «ցուցադրական ազատության» (Ն.Վ.) առաջին դրսևորումները և որպես արդյունք` դա վկայող գիրը: Շուրջ քսանհինգ տարվա հայ իրականության խտացումը լինելով` ժողովածուն ամփոփում է ամբողջ պատմաշրջանը` գաղափարական նոր հարցադրումներով, որոնք ձևավորել էր հայ մտավորականների` առաքելություն ունեցող սերունդը: Նման շրջադարձերում աշխարհի տարբեր գրականությունները վերածննդի գործառույթ են իրացնում, ինչպես իտալականը` նախորդ դարի սկզբին, կամ ռուսականը` քսանմեկերորդի շեմին: Արդի հայ գրականությունը ևս բացառություն չէ: Տաբուների հանդեպ հեգնանքը, որը հաճախ արտահայտվում է գեղարվեստական ֆանտազմի կիրառություններում, նրա տիրույթում «կոտրում է» անգործության մատնված նախորդ արժեհամակարգը, հակադրում ազատության և խորհրդային սոցռեալիզմի անհամադրելի եզրերը: Գրողը` իբրև հետախույզ` ասես գնում է իրագործված հանցագործության հետքերով: Երևակայականի և իրականի խառնուրդը նա հարաբերում է մանկությանը` իր հուշերի դաժան հրաշքների ժամանակին: Մոտ անցյալի հիշողություններն այստեղ շեշտադրվում են ոչ այնքան մասշտաբային պատմական իրադարձությունների պատ­կերներում, որքան առօրյա մանրամասնություններում և ոչ հեռավոր օրերի ու տարիների մարդկային ամենօրյա գոյակցության մեջ:
Ն. Վարդանյանի գրական հայեցակարգն ամբողջությամբ, ինչը կարելի է հիմնավորել նրա ժողովածուի խորագրի և ստեղծագործությունների բովանդակությամբ, այլ բան չէ, քան «արգելված պտուղ» հասկացության մերժումը կամ արգելվածի օրինականացումը: Ընդհանրապես դա գիտակցության փոփոխության պահանջի հեղինակային դրվագն է: Միանգամայն օրինաչափ է, որ նման գեղարվեստի ոլորտում հնարավոր բոլոր կարծրատիպերը դադարեն ուժ ունենալ, գործողության և մտածողության հանգրվաններում թելադրող լինել: Բռնության դեմ մաքառողի դիմորոշումը ավելի քան հստակ է. «Մեծացել եմ, գնում եմ պապիս սպանելու, որ ազատ լինի տատս, նրա ծեծերից թարախոտ ականջով քեռիս… բարդույթներով հիվանդ մայրս» (էջ113): Գլխավորը գիտակցությունն ու ռեֆլեքսիաներն են, թեև ուղիղ իմաստով ոչ գիտակցությունը, ոչ ռեֆլեքսիաները սյուժե չունեն, միայն` իմաստային հորիզոններ, որոնց կարևորությունը մետաֆիզիկական չափումների տևողության մեջ ներդաշնակվելն է:
Վարդանյան գրողի պատկերման նպատակն է` իմաստավորել անկախության պատմաշրջանը, գնահատել դժվարությամբ ձեռք բերված ազատությունը, զուգահեռաբար` նաև խաղաղությունն ու պատերազմը, ավելի արդար հարաբերությունների հանրույթ, պարզապես մարդկային շփում կառուցելու հնարավորությունները: Լայն առումով` նա փորձարկում է գրական մի տրամաբանություն, որով կենսական մանրուքները և գոյության խորքերը դիտարկվում են փոխկապակցված բնական հավասարակշռության ու փոխադարձ կախման մեջ: Ի վերջո, ազատությունն էլ, երազանք լինելու հետ, հիասթափություն է և ուղեղը` բնությունից հոռետես, արձանագրում է և դա. «Քիչ էր մնում հավատայի, թե արվեստն ինձ տալու է իմ ազատությունը» առանց Երկրագնդի և առանց որևէ սահմանի գործող գրականության հետևողը` Ն. Վարդանյանը, դեռևս սկսնակ, գծագրում է երկու աշխարհների մի ձևաչափ` անշուշտ հակամետ աշխարհների, որտեղ տարօրինակորեն համագոյակցում են «Պապիս մահամերձ որջը և ազատ աշխարհը` պիրսինգներ…, լեսբոսներ…, պլան…, հավատացյալներ…» (էջ 113): Անհաստատ է, անշուշտ, պատմական ժամանակը, և բարդանում է ստեղծագործելը մի տեղ, «ուր մարդիկ ամենուր աչքդ են կոխում իրենց չստացված ազատությունը» («Չար հեքիաթ», էջ 113): Նրա եզրահանգումը առաքելական ճշմարտություն է հիշեցնում. «Ճիշտ ես ասում, որ ըմբոստությունը ծնվում է անկարողությունից»: Արձակագրի` մոդեռնի և ավանգարդի տարրերով գեղարվեստական գիտակցությունը մնայուն է, ինչի հետևանքով նրա պատումի հստակ իրապաշտական միջավայրը ձևափոխվում է մետագրական տարածքի, որտեղ գլխավոր կամ առնվազն գործող անձերից մեկը ինքը` գրողն է, նրա տիկնիկը, դիմակը, փոխնակը` մայրը, տատը, քույրը, ընկերուհին, Դիանա Արբուսը, եղերական Եղիան, բոլոր նրանք, «ովքեր ստիպում են սպասել ժամանակի մեջ ու պատասխանել անլուծելի հանելուկներին» (էջ 125): Կողմնակի հատկանիշ չէ նաև նորակերպ պատկերման տեսական պահանջը, որով հնարավոր կդառնար տեսանել մարդկանց «ներսի ռեալությունը` նրանց կրքերով, դմբոյություններով, տառապանքներով» (էջ124): Այլ տեղում նա փնտրում է իր մտաշխարհի հոգևոր հարազատության ծանոթ գիրկը. «Նրա (Եղիայի) գոտու կորագիծը կփրկի իմ հուսահատությունը հայ գրականության ինքնասպանության վերաբերյալ» (էջ 121):
Ինքնասպանության, հայ գրականության ինքնասպանության կատեգորիաները վերամբարձ դատողությունների շարքից չեն, այլևս այնպիսի ինքնակայություններ, որոնք հաղթահարվել են պահանջում դեռևս և որոնց պատասխանները պետք է տա նոր-նոր հաղթահարած մանկության սայթաքուն ոլորանը և անհաս նորելուկ` հազարամյակների պատմություն ունեցող հայ գրականության դաշտում: Բոլոր դեպքերում ստեղծագործական միտքը ուղիներ գտնում է, և այդ ուղին, տվյալ դեպքում, պատումի մետասահմանների տիրույթում է: Ն. Վարդանյանի ապադասական պատումը հակադրվում է հայրապետական կարգուկանոնի օրենքներին, դրա բոլոր հնարավոր խորհրդանիշերին, որոնք խոչընդոտում են կնոջ, անհատի ազատության իրավունքները. «Տատս փայտե խրտվիլակի շորերն է փոխում: Ամեն առավոտ փայտե ամուսնու վարտիք-վերնաշապիկը փոխում է» (էջ 112) կամ «Որոշում եմ` պապիս ծեծելու եմ, վառարանի երկաթե խառնիչով նրա ոտքերը ջարդելու եմ, ցավեցնելու եմ» (էջ 112):
Նույն կտրվածքով արժևորվում են նրա հակադրության կամային ցույցերը, որովհետև եթե հակադրվում է, ուրեմն` կապրի: Սակավ չեն այս բնագրում հեգնական տոնայնության և տգեղ բառապաշարի կիրառությունները` «թևավոր» խոսքերը, որոնք մեխանիզմներ են միայն և պարզապես ավելի նպատակահարմար երկարումեծ նկարագրությունները սեղմելու համար, հմմտ. «Դու կեղտի կտոր ես, պապ» (էջ 112):
Դժվար չէր Ն. Վարդանյանի համար կռահել անցման ժամանակաշրջանի պարադոքսը, այն, որ «Ազատությունը մեծ անտարբերությունն է» (էջ114): Գրողը չի հասցնում նույնիսկ լիարժեք ապրել վերածննդի բերկրանքը, երբ վրա է հասնում իր որդեգրած գաղափարների մայրամուտը: Ահա ինչու` պատմության իրական պատկերի հետ նա բացում է հայոց պատմության հոգեբանականը և տեսակետ առաջադրում մարդկային կյանքի, ողջ գոյության անմտության մասին. «Ռիմայենց ու Հրաչենց հյուր գնալիս մերոնք զգուշացրին` պայմանավորվում ենք, որ ոչ մեկս երեխուն չենք ուտի» (էջ 78):
Մեր համոզմամբ` ձեռագիր ունեցող արձակագրի ծննդագործման մեջ էականը կեցության երկակիության խորագնա ընկալումն է, որին դեռ պետք էր հասնել: Իրականության անմիջական անդրադարձը և բարձր ճշմարտություններին հասու լինելու բնազդը այստեղ որոշիչ նշանակություն ունեն: Զգայական առաջին վերաբերմունքն է էականը` նախքան ի հայտ կգան մշակված մյուս որակները և գեղագետի հայացքը` հեռուներում ուրվագծվող գեղարվեստական համակարգը կառուցելու:
Գրական հայտնության բարերար հիմքերից մեկն էլ նյութը համակարգելու և լեզվական արտահայտումով ձևակերպելու երիտասարդական հավակնությունն է, որը այս ձևաչափով աննախադեպ համարձակություն է ցանկացած գրողի համար: Հարցը ոչ միայն տեսական գիտելիքներով զինվածության խնդրին է առնչվում, որը կարող էր ապահովված լինել ինքնակրթությամբ, նաև` գրականագետ Արքմենիկ Նիկողոսյանի հետ համագործակցության արդյունքում (գիրքը խմբագրել են նա և Գուրգեն Խանջյանը), այլև գրողի անձնային և բնավորության կամային որակներն ինքնին, ինչպես նաև` նրա ներքին ալեկոծության ալիքը` զգացմունքների հարուստ ու չապականված աշխարհը: Այդ հատկանիշների ընդգծված չափաքանակը, որքանով ինձ հայտնի է, դոգմատիկ կերպով հանդգնություն են անվանում ավագները: Տվյալ դեպքում, սակայն, Վարդանյանի հաստատակամությունը լիովին պատճառաբանված է:
«Արգելված պտուղ» երկի պոետիկայի հաջորդ առանձնահատկությունը գրականության քննադատական ավանդույթն է, որի սկզբնակետն ընտանիքի և հնացած, հետևաբար` սպեկուլյատիվ` խորհրդային և ավանդական արժեհամակարգի հետ շփման կետն է: Գրողն ամրապնդում է քննադատելու սեփական ստանդարտները, ապա սոցիալ-մշակութային փոխակերպման տիրույթում է, և զուտ գրականի` տեքստի ու ենթատեքստի: Ժամանակավրեպը վտարված կարգավիճակ ունի տեղանքից, ինչին հաջորդում է լավ մշակված ոճային միասնությունը, վերջինիս ապացուցողական-հեգնական բնույթը, հմմտ.` «Հայրենիքիդ մերը, ես ում զոռով բռնեմ, ասեմ գնա մեռի, բա ես դրա տակից ոնց եմ դուրս գալու» (էջ 20), «Դե, պատերազմը երկար տևեց, էդ ընթացքում շատերը նյարդայնացան, շատերը խելագարվեցին» (էջ 26), «…նրանց քայլելը հեռվում նման էր խելագար ու շողշողացող, լողալով մոտեցող ամառային երազի» (էջ 36), «Այ քեզ բան, դուք շինվելու եք, ես ինքնասպան լինեմ» (էջ 81) և այլն:
Ժողովածուի վերլուծությունը մեզ ստիպում է եզրահանգել, որ Ն. Վարդանյանը կյանքը գնահատում է` իբրև հալյուցինատիվ տեսիլ` տարօրինակ ու ֆանտաստիկ միաժամանակ: Նրա ֆանտազմը հայ իրականության, թերևս առհասարակ post-sovieticus իրականության տրանսֆորմացիան է` իրականի մեջ ուղղորդված իռեալի, երազայինի բացահայտմամբ: Գրողը կիրառում է գիտակցված մանիպուլյատիվ իրավիճակային եղանակ, քանդում է ընտանիքի «ինտելեկտուալ» հանգույցները, որի մի առանձին պոետիկական տարածքն է իր մանկությունը: Ինչ կախարդանք է թաքնված իրերի մեջ գրողի մանկության կամուրջներում, որոնք մոգական ու առանձնահատուկ են դարձնում այդ տարիները: Մի բան աներկբա է, որ այդտեղից է գալիս ապրելու` գրողական անընդմեջ ձգտումը, որպեսզի ժամանակի քաոսի մեջ նա վկայի հետագա տարիներին գոյատևման իմաստը: Նեղ առումով նրա մանկությունը պատմում է հազար ու մի ցավի մասին, բայց արդեն այլ տեսանկյունից` ընտանեկան ռետրոյի ֆոնին: Եվ կարծես մյուս բոլոր շերտերը գոյություն չեն ունեցել: Սա ևս գեղագիտական չափանիշերից ելնող, ներքին լռության մեջ սուզվող հեղինակային վերլուծությունն է` լուռ ձայնը, որը պետք է լսել:
Այսպիսով, Ն. Վարդանյանի «Արգելված պտուղ» ժողովածուն այն տպավորիչ երկերից մեկն է, որոնք գրվում են իրենց ստեղծողին կապանքներից ազատելու համար: Որքան էլ նեղ անձնական թվան նրա պատմությունները, որոնք անձնական հիմնավորվածություն և փաստարկում ունեն, այդուհանդերձ, գրքի հեղինակը գրի է առել ոչ թե ընտանիքի հիմնական ժամանակը` հարակից դեպքերով ու մանրամասնություններով, այլ հետանկախության դեմագոգիկ հայ իրականության պատկերը` սերունդների միջև փոխըմբռնման անհնարինությամբ և հոգեբանական անհամատեղելիությամբ: Ոչ միայն պատերազմի նյութն է, օրինակ, այլև` գոյության համար ներքին պատերազմի:
Վերջնարդյունքում գեղագիտական որոնումը հանգում է մետաֆիզիկական իմացության, իսկ հեղինակային բաց քննադատությունը փոխակերպվում զգացմունքներում թաքնված քննադատության: Մի որակ, որն առավել բնորոշ է պոեզիային և որով, ինչպես բնաբանում, բացվում է այս ժողովածուի ծածուկն ու գաղտնագիրը. «և իմացիր որ//մենակ չեմ այս շապիկը հագիս//ու այս աղմուկին ներսիս//միայն միայն//մանկությունը կհավատա…» (էջ 3):
Թերևս անթվագիր հազարամյակներում, երբ հնչերանգային նշաններ և ուղղագրական բարդ մեխանիզմներ չկային, այս եղանակով այլաբանված լինեին կեցության առեղծվածները, տիեզերական անսահմանությունն ու ոգին:
Մոտենալ դրանց կարելի է, իսկ սպառել` երբեք:
Պոետիկական լրջագույն խնդիր է նաև հեղինակային լեզվի ֆունկցիոնալ-խաղային մոդելը: Պարադոքսալ-խաղային բազմաթիվ ձևակերպումներ ստիպում են հավատալ հեղինակին, նրա խոսքի տարածական զորությանը: Թվում է, որ ինքդ էլ նույնը կասեիր, միայն հայտնի չէ, թե` երբ, հմմտ. «Վերջապես ես մոտենում եմ մահվանն այն տրամաբանությամբ, որ գիտեմ նրա մասին ամեն ինչ, միայն փորձն է պակասում» (էջ 119):
Իհարկե, Վարդանյան գրողը բացահայտ չի ասում, որ կյանքում հատկապես լեզուն է կենտրոնական դեր կատարում, և ամենատարբեր հարաբերություններում` էլ ավելի բարդ: Դա ինքնին հասկանալի է: Ժանրային բաղադրիչի հարցում նույնպես ոչ մի պատահականություն չկա: Գործ ունենք մի երևույթի հետ, որը հմուտ դրվագված քանդակ է: Տարածքը գործողության և խաղի տեղն է, նաև` լեզվական խաղի (հմմտ. «Եվ Եղիան սեփական պոչը կուլ տված օձի պես պտտվեց իր մահվան շուրջը»): Օգտագործվող սահմանը չափազանց նեղ է խոսողության համար: Թե՛ նշանային, թե՛ փիլիսոփայական առումներով այն գաղտնիքների մեկնության համար է, որոնք հսկում են մեզ մեր ծննդից մինչ մահ: