Իսկ ի՞նչն է էս կյանքում հային հեշտությամբ տրվել։ Չգիտես էլ՝ ինչ ասես։ Գնա, հասիր Հայկի ժամանակները, ուր ազգի պորտալարը նոր էր կտրվում, սկսած էդ օրերից` հող ու արյուն մի գին ունեին, ասես եդեմահաստատ պատժի անդրանիկ կրողները հենց մենք պիտի լինեինք։ Ինչ արած, մեզ էլ էդ կենտ վիճակն է ընկել…
Բայց խիզախ ազգ ենք, պետք եկած ժամանակ արյուն տվող, արյուն չխնայող ազգ ենք։ Մեր մշակույթի վեհությամբ թմրած ու մշակույթին անհաղորդ ազգ ենք։ Ականջ չենք խոնարհում մեր մեծերի շուրթերին, արմատ գցելիս էլ խորը չենք գցում, արևը շուտ խանձում, քամին տանում-շպրտում է սրա-նրա այգին։ Ու էդ այգում քեզ հնձում-կալսում են, դիզում փշերի ու անպետք խոտի հետ, որ ձմռանը մոխիր դառնաս, մինչդեռ քո այգում դու երազում էիր օրհնյալ հացի հասկը լինել։ Ո՛չ սերմնացուն է հաջող, ո՛չ սերմնացանը՝ սրտացավ։ Հատիկները կշպրտի ուր պատահի, մենակ թե շուտ պրծնի, մոլախոտն էլ չորս կողմից սեղմում դեպի կենտրոն, այգին փոքրացնում, փոքրացնում, մի բուռ է սարքում։
Նայում ես ՝ հին ազգ ենք, կյանք տեսած ազգ ենք, մամռակալ խաչքարերն ու հողի տակ խորը պահված գոմշապատ Ավետարանները վկա։ Քրիստոսից հին ազգ ենք։ Տեսածներիցս շատ բան լուրջ չենք ընդունել, մոռացել ենք, լսածներս չենք մտապահել, դրա համար էլ ով որտեղ պատահի ջուխտ ապտակ է հասցրել, ու դաղված այտը բարձին դնելիս մեր կերած անպատասխան ծեծի մեջ ոչ թե թուլություն, այլ վեհություն ենք փնտրել, առավել բարոյական լինելու արդարացումներով ինքնախաբվել, շուտ քնել ենք, որ անցնի գնա։
Ու էսքանից հետո հասկանում ես, որ իմաստությունը ոչ միշտ է տարիքի հետ գալիս։ Ավելին, ոչ միշտ է իմաստությունը գալիս։ Ավազաչափի կյանք ունեցող որոշ ժողովուրդների մոտ հաճախ տեսնում ես իմաստության բարձրագույն ձևը, ուր խոսք ու գործ մի են, ու ապշում ես, փրփրում ես, նախանձո՛ւմ ես, թե ոնց կարող է էն ծծկերը, հա՛, հա՛, է՛ն, որ երեկ դեռ ծնված չէր, քեզնից ճիշտ լինել, լա՛վը լինել։ Ու հենց էդտեղ ես հասկանում, որ իմաստությունը ոչ միայն երկարություն, այլև խորություն ու լայնություն կարող է ունենալ, ու որ դու էսքան դարեր իմաստությունդ միայն երկարացրել, գրտնակել ես, ձախից աջ ճլել, բարակացրել, մակերես ծածկել։
Լոռվա հանդերից մեկի մեջտեղը, էն որ Թումանյանի հոգուն հարահոս աղբյուր էր, մի քար է եղել։ Հովիվն առավոտ գիշերաթաթախ եկել-նստել է էդ քարին, իր ազնիվ լավաշ-պանիրը կերել, մեջքը հենել, աչքը փակել, դեմքը՝ քամուն, մի քանի վայրկյան իրեն թագավոր զգացել, կաղնե ցուպն էլ ճոճել որպես գավազան։ Հետո հոտն առել, ճամփա է ընկել դեպի սարը, քարը թողել մեջքի հետև։ Մեկ էլ սարից իջնելուց է նստել, մոտը մնացած վարունգ-լոլիկով քաղցը խաբել, փրչոտ ձեռով ճակատից կախված քրտինքը մաքրել, վեր կացել, իջել գյուղ։ Էսօր էդ քարը չկա։ Մաշվել է, հողի տակն անցել, բայց հողը դեռ կա, վրեն էլ հայ կա։ Ու տենց քանի՜ քարեր են մաշել ու դեռ քանի՜սը պիտի մաշեն, ու դեռ քանի՛ քար հայը պիտի մաշի։ Վստահ եմ, որովհետև գիտե՛մ՝ ով է հայը, ինքս էլ հայ եմ, մի արյուն ենք, նույն ծուռն ենք՝ տարբեր մերերից։ Ապրելուց չենք հոգնել, կյանքից ձեռք չենք քաշել, վերջին հազար հինգ հարյուր տարում էլ՝ Վարդանից Վարդան, ինչքան մեռնել-ապրելու զենք ենք ձեռ առել, ապրելու վստահությամբ ենք առել՝ էն աներկյուղ թռչնի նման, որ գլուխը տապրած՝ թռվռում է մարգից մարգ՝ ասես ծաղրելով կացնի սրությունն ու հարվածողի բազկի զորությունը։ Հաղթել ենք, դրա համար էլ ապրում ենք։
Բայց մահ էլ ենք շատ տեսել։ Մահվան էնքա՜ն ձևեր ենք տեսել։ Ոնց պատահի՝ սրբել-տարել է, Մաթևոսյանի խոսքով՝ որպես համաճարակ կամ Լանգ-Թեմուր, ու միակ ժառանգությունը, որ ապրողին մնացել է իր մեռելից, սառած դեմքի՝ կյանքին անհաղորդ արտահայտությունն է, էն լուրջ արտահայտությունը, որում բացարձակ ժպիտ չկա։ Էդ է ժառանգել մնացողը գնացողից։ Ու հիմա գնա փնտրիր, հայի բոլորների դեմքի մեջ էդ լրջությունը կա, ուշադիր նայես, կորսաս, որովհետև չկա մի հայ, որ ժառանգած չլինի էդ հայացքը, որովհետև չկա մի հայ, որ հողը բուռն առած չլինի, որովհետև ամեն մի հայ իր մեջ երեք կյանք ունի՝ իր հոր, ինքն իր ու իր որդու։