Մայրս մեռավ իննսունվեց տարեկանում: Մահից հետո ինձ թվաց, թե ավելի եմ նրան սիրում: Բոլորը երևի մտածում էին, որ մեծ դժբախտություն չէ այդ տարիքի ծնող կորցնելը, բայց սիրտս ճմլվում էր, չէր դիմանում: Նրա մահը ինձ մի տեսակ ավելի հարազատացրեց ընտանիքիս հետ. տղաս սկսեց շուտ-շուտ հարցնել՝ հաց կերել եմ, թե չէ, աղջիկներս համարյա ամեն շաբաթ գալիս են գյուղ՝ ինձ տեսնելու, փոքր թոռս հեծանիվը ոտներիս վրայով էլ չի քշում, հարսս վրես գցելու համար շոր ա բերում, երբ հայաթում Ճլաքի հետ նարդի եմ խաղում: Ես ու հարևանս մի թիվ ենք, իրար հետ ենք մեծացել, իրար հետ դպրոց գնացել, դասերից հետո պարանի ծերերը կապում էինք իրար, կախում՝ Քութքութ Ֆելոյի թառմից ու ժամերով ճոճորվում: Հիմա ճլորթիին փոխարինելու է եկել նարդին՝ էս էլ ենք երեխու պես իրար միս ուտելով խաղում: Ճլաքը հենց սկսում ա իրար հետևից տարվել, պահում ա իր քարերից մեկն ու վերջը բռնվում: Մի օր էլ չդիմացա, ավելորդ խոսքեր շատ ասեցի, նեղացավ՝ գնաց: Բայց մորս մեռնելու գիշերը եկավ, ձեռքս սեղմեց ու նստեց կողքիս: Տունս համարյա դատարկ էր, բոլորն արդեն գնացել էին, որ վաղն էլի գային՝ մորս թաղելու: Ի՛նչ լավ էր, որ Ճլաքը եկավ, խոսքով ընկանք ու մի ժամի չափ մոռացա մորս մահն էլ, նրան էլ չտեսնելու տարօրինակ զգացողությունն էլ: Երկուսով հիշեցինք պատերազմի ու սովի տարիները, երբ իր միօրինակությամբ նախորդից ոչնչով չտարբերվող նոր տարին դիմավորում էինք վերմիշելի փլավով, երբ հարուստ էինք ասում էն ընտանիքներին, որոնց տներից, թեկուզ մի անգամ, դոլմայի հոտ էինք առնում: Մինչև ծուռ ոտներով էշի սատկելը Ճլաքենք էլ էին հարուստ կոչվում: Մեծ հայրենականի տարիները նման բաներով են տպավորվել մեր պես միլիոնավորների հիշողություններում: Եվ մենք անցյալ ասելով հասկանում ենք կորիզից աճած ծիրանի նման դառը մանկություններս: Հիմա եմ քիչ-քիչ գլխի ընկնում, որ օրերը նույն համն ունեին նաև մորս համար, ով վիշտը կոլխոզի դաշտերում կոլխոզի անհամ ու անհաց ճաշի հետ ամեն օր ուտում ու գործից հետո հոգնած գալիս էր մեր հազիվ տնանման կացարանը: Ճլաքը խոսում էր, ես չէի լսում, բայց կարոտում էի սևացած լամպի լույսի տակ հեքիաթ պատմող մորս նիհարած դեմքը, որ ամենօրյա քաղհանից հետո էլ էր սիրտ անում ժպտալու, որ ես էլ ժպտայի: Հաճախ նավթ էլ չէինք ունենում ու զրկվում էինք գիշերները իրար տեսնելու հաճույքից:
Հիշեցինք, թե Ճլաքը երեխա-երեխա ոնց էր մոր հետ կռիվ անում՝ պատերազմից եկած հորը տնից դուրս հանելու համար. ծծկեր էր եղել, երբ հորը ֆռոնտ էին տարել, դրա համար էլ նրան չէր ճանաչում… Իսկ ես ոչ մի կերպ չկարողացա հիշել հորս: Վերջերս երևի մի տասն անգամ թոռներիս հետ նկարված կլինեմ՝ Արցախում զոհված մեծ որդուս մեծ դիմանկարի հետ, բայց հայրս անգամ մի լուսանկար էլ չի ունեցել, որ գոնե դեմքով ճանաչեի նրան: Մորս ասելով՝ հազիվ չոչ եմ արել, երբ նրան բոլորի հետ ֆրոնտ են տարել, ու ես մեծացել եմ՝ չիմանալով, թե ինչ բան ա հայրը, հոր կարիք չեմ էլ զգացել. ինձ միշտ թվացել ա, թե՛ կյանքն առանց հայրերի ա, թե՛ երեխեքը ծնվում են առանց հայրերի: Դրա համար էլ երբեք չկարոտեցի նրան, ինչպես-որ չկարոտեցի քրոջս ու երկու եղբայրներիս, ովքեր մահացել էին նախքան իմ ծնվելը…
Ճլաքի հետ իջանք մանկությանս տնանման կացարանի նկուղը, նույն կացարանի, որտեղ ես ծնվել եմ և որն իմ հետ կիսասոված մեծանալով՝ հիմա իր մեջ կշտացնում է մեծ ընտանիքս: Փոշու մեջ կորած գրքերի արանքներից գտա ու չլսող երեխու հանդգնությամբ վառեցի հորիցս մնացած միակ հիշողությունը: Այդ դեղնած ու եռանկյունաձև ծալված թղթերը նորից հիշեցրին ինձ տանջված մորս: Ո՛նց էր ամեն անգամ, ստանալուն պես, ձեռքերի դողով բացում ու աչքերի արցունքով օծում հորս կենդանության վկայությունները: Դրանք, ինչպես մի պտղունց ռեհան, դուրեկան էին դարձնում կոլխոզի անհամեմունք ճաշի պես անհամ նրա օրերը, և մայրս մի քանի օր շարունակ քթի տակ երգելով էր անցնում գյուղից սոխի դաշտերը տանող ճանապարհը, ուրախ սրտով էր առավոտից մինչև մութն ընկնելը, քաղհանում ու ցանում, ախորժակով էր ուտում կոլխոզի ձավարաջրով ճաշը, որի մեջ երբեմն-երբեմն կարտոֆիլ էլ էր հայտնվում: Այդ օրերին նրա մեջ մի տեսակ շտապողականություն էր մտնում. խեղճ կինը երևի ուզում էր այդ կերպ արագացնել անգույն օրերի մեջ ամփոփված ժամանակի ընթացքը, որ շուտով մի նոր նամակ էլ ստանար: Դաշտում աշխատող կանայք գլխի էին ընկնում, թե Փիրուզն ինչի է ուրախ… Հիմա չեմ էլ հիշում, թե երբ ստացանք հորս վերջին նամակը, բայց կարծեմ գրել էր Կերչից: Հետո ինչ էր եղել՝ զոհվել էր, կորել էր, այդպես էլ չիմացանք: Հիշում եմ միայն, որ հորս բացակայությունը իմ ու մորս կյանքում մի որոշ ժամանակ լցնելու եկավ չորս ռուբլի թոշակը: Հետո սա էլ մեզ լքեց:
Զարմացա, թե Ճլաքը այսքան տարի անց ոնց հիշեց ընկեր Մարտիրոսյանի պատկերավոր խոսքերը, թե՝ կռվից հետո շատերը նոր մարդ առան, աննվագ ու անկերուխում հարսանիքներ շատ արվեցին: Պատերազմից կանգ առած կյանքի սիրտը սկսեց դանդաղ տրոփել ու երջանկություն մղել անծուխ օջախները… Հաղթանակը մեզ ոչինչ չտվեց. մայրս շարունակում էր աշխատել գյուղի մոտակա դաշտերում՝ կոլխոզի սահմանած աշխատանքային նորմը՝ տարվա մինիմում հարյուր հիսուն աշխօրը լրացնելու: Արևից ու փոշուց համարյա միշտ կեղտոտ նրա դեմքին ավելացավ նաև կարոտի ու սպասման անորոշությունը: Երբ գյուղի փոշոտ փողոցներով թափառում էի, ինձ ասում էին, որ մերս գոմերում խոտ ա կրում, ծերկապ ա անում խաղողի մովերը կամ էլ դաշտում բերք ա հավաքում… Թե խի չէի գնում նրան օգնելու… Դժբախտ կինը և ոչ մի տարեվերջին այդպես էլ չստացավ իր աշխատած լրիվ փողը. նոր-նոր հանգիստ շնչող պետությունը փողի մի փոքր մասն էր միշտ տալիս. իսկ ընկեր Ստալինի՝ աշխատանքի դիմաց տրվող փոխառության տոմսակների հնարումից հետո, ընդհանրապես կոպեկ չստացանք՝ բացի մորս ամբողջ տարվա չարչարանքի դիմաց տրվող ինչ-որ անհասկանալի թղթերից, որոնց թվերը պատահական համընկնումով իբր թե պիտի շահեին: Ո՜նց էր հավատում, որ պիտի հենց ինքը «Պաբեդա» կամ «Մասկվիչ» շահի ու միանգամից փակի էն անթիվ ծակերը, որ պատերազմը բացել էր մեր կյանքում: Մի օր էլ մորս քրտնքի ու նյարդերի արդյունքում կուտակված այդ թղթերը մի ամսվա լույսի վարձի փոխարեն հանձնեցի գյուղսովետին: Շշմելու էր, թե ժամանակը որքա՛ն էր արժեզրկել իմ կյանքի հերոսի տարիների տառապանքը՝ դարձնելով այն մի ամսվա լույսի վարձին համարժեք…
Ճլաքի աչքերն արդեն փակվում էին: Նրան մինչև դարպասը ճանապարհեցի ու բարձրացա վերևում պառկած մորս մոտ, որ էլի մոռանամ նրա մահը: Սենյակից լսվում էր հարսիս ու տղուս քչփչոցը, ընենց էին ցածր խոսում, ոնց որ թե մերս կզարթներ իրան պսակ նվիրածների անունները լսելուց: Սառած ոտների մոտ տեղավորեցի քաղհանի բիրը, որ դրախտի դաշտերում էլ աշխատեր ծնվելուցս առաջ կորցրած երեխեքին կերակրելու համար, հետո ես էլ կմիանայի իրանց ու բոլորով կսպասեինք հորս վերադարձին…
Մորս մեր գյուղում թաղեցինք, ուր ինքը հարս էր եկել: Տնից գերեզման գնալիս անցանք վերացած կոլխոզի՝ ծիրանի այգիների վերածված դաշտերի մոտով: Հիշեցի իմ անմիտ արարքներից մեկն ու խոնարհ մորս անսահման սիրո ու նվիրումի, սեփական խաչի ծանրության գիտակցման, րոպեական բողոքն ու տարիների հնազանդումը արտահայտող խոսքերը… Երևի մի յոթանասուն տարի առաջ, թե ինչ մտքովս անցավ, բռնեցի դաշտի ճամփան ու հասա տեղ հենց էն պահին, երբ կանայք «վայելում» էին կոլխոզի բաշխած անհամ ու անհոտ եռացրած ջուրը: Աչքածակ երեխու անկշտությամբ մորս ձեռից խլեցի տաք ջրից, մի քանի ձավարից ու հազիվ նշմարվող սոխերից կազմված էդ կերը, լփլփալով խմեցի ու պատրաստվում էի եկածս ճամփով ետ դառնալ դեպի փողոցի կիսասոված, կիսամերկ ու բոբիկ անհոգությունը, երբ լսեցի մորս ընկերուհու ձայնը. «Փիրու՛զ, սաղ օրը սոված փորով ո՞նց պիտի աշխատես», «Կաշխատե՜մ… կաշխատե՜մ…»:
Իրենից հետո բաժանվեցին, շպրտվեցին, խորովածի փետ դառան նրան հիշացնող բոլոր իրերը: Կարծեմ մահվան տարին էլ դեռ չէր լրացել, երբ նրա սենյակում ամեն ինչ փոխվեց: Հարսս ասում ա, որ տնից դեռ գալիս ա նրա ծերացած մարմնի հոտը: Գիտեմ, որ շատ շուտով նույն հոտն ինձանից էլ են առնելու ու մեռնելուցս հետո բաժանելու, շպրտելու կամ խորովածի փետ են դարձնելու ինձ հիշեցնող ամեն ինչը: Սենց մտքերը սիրտս ուտում են. ուզում եմ անցած տարիները հետ բերել: Բայց ընդհակառակը. վերջերս օդն էլ չի հերիքում, զգում եմ, որ ճանապարհ եմ ընկել, բժշկի տանելու տղուս խնդրանքներն էլ հաշվի չեմ առնում. ասում եմ մի օր ծնվել եմ, մի օր էլ պիտի մեռնեմ ու թող մեռնեմ առանց բժիշկների ձեռքն ընկնելու: Բարեկամներս էլ ձեռ չեն քաշում, օրը մեկը գալիս՝ խնդրում ա, որ ստուգվելու գնամ: Մի օր էլ իբր աչքերս նայելու համար քաղաք գնացինք, բայց պահը չկորցրին, տարան թոքերս էլ լսել տվին, նկարեցին ու տղես երկար մնաց բժշկի սենյակում: Դուրս գալուց հետո նամռոտած դեմքից հասկացա, որ փորումս եղածը տարածվել էր, որ քիմիա կամ ճառագայթ ընդունելու մասին խոսք անգամ չկար: Ծուռ Թաթոյի հերն էլ նույն պրոբլեմն ուներ, ու որ հիշում եմ ոնց էր տանջվում խեղճ մարդը, ուզում եմ նախօրոք կախվեմ՝ նույնը չզգալու համար: Օր օրի ավելի եմ ձեռից-ոտից ընկնում, դեղերն ու սիստեմաներն էլ ոնց որ մարդու ավելի բթացնեն, չնայած ուժ տալիս են մի քիչ արևի տակ քայլելու կամ մի թայլա նարդի խաղալու համար, ո՛նց եմ սկսել գնահատել արևի ջերմությունը: Էս ընթացքում ով ասես, որ չի եկել ինձ տեսնելու: Ամեն եկողն էլ ասում ա, որ մրսել եմ ու շատ շուտուվ ոտի եմ կանգնելու: Հարսիս եղբայրն էլ խնդրում ա, որ շատ ուտեմ. հասկանում եմ մտքինն ու պատասխանում, որ դեռ գնալու ճամփա ունեմ ախպերիկս, ծանրին տանողները մտքներում քրֆում են, թեթևին՝ ողորմի տալիս: Ասածս ուշացումով հասկանում ու ժպտում ա: Իրան թվում ա, թե բանից բեխաբար եմ: Հիմա ոչ թե մահից, այլ էլ չապրելուց եմ վախում: Ամբողջ օրս համարյա տեղաշորում եմ անցկացնում ու ամեն րոպե ստիպված եմ լինում որդուս՝ «Պապ, խո ցավեր չունե՞ս» հարցին պատասխանել… Հիվանդությունս մեզ ավելի հարազատացրեց, քան մորս մահը…
Ճլաքն ավելի շուշուտ ա գալիս, ռազմական կոմունիզմից սկսում ենք, Լևոնով ու Րաֆֆիով պրծնում, բայց մենակ ժամանակ ինչի մասին ասես, որ չեմ մտածում: Աստիճաններով վեր ու վար անող երեխեքի ձեներն էլ մարդու ավելի են թևաթափ անում: Ոնց որ երեկ լիներ, երբ իրանց տարիքում ընկեր Մարտիրոսյանի դասը կիսատ թողինք ու դասարանով գնացինք դպրոցի պահակ Ամալ տատիի թաղմանը: Ընենց էի ուրախացել, որ մի վաթսուն տարի ունեմ ապրելու մինչև ջղային պահակի տարիքին հասնելս, թե ոնց թռավ ժամանակը՝ չիմացա: Ցերեկը Ճլաքին հիշացրի, թե միասին ի՜նչ հրճվանքով էինք համարյա ամեն շաբաթ գնում գյուղի գերեզմանոցն ու տապանաքարից տապանաքար թռնում, հաշվում, թե ով ինչքան է ապրել ու ավելի հրճվում, որ դեռ փոքր ենք մեռնելու համար: Տուն դառնալիս ո՜նց էինք վազում գյուղի կլուբի մոտով, որ պատի տակ հավաքված ծերերի փնթփնթոցը չլսենք: Հիմա եմ հասկանում, թե նրանք ինչի էին առավոտից իրիկուն սուտ աշխարհի փչությունը անիծում, երբ նույնն ասելու հերթս արդեն հասել ա, ու ես ամեն ինչից հոգնած, բայց չկշտացած, մի տեսակ նախանձոտ սրտով նայում եմ թոռներիս, որ դեռ ժամանակ ունեն ապրելու՝ մինչև անճարությունից աշխարհն անիծելու իրանց հերթն էլ կգա…