Այստեղ ես կպատմեմ երջանիկ
հանդիպումների մասին։
Լեոնիդ Դոբիչին
Փնտրումն անընդհատ է։ Ցանկացածն ունի իր փնտրտուքի պատմությունը. սովորական կենցաղային փնտրտուքից մինչև գոյաբանական փնտրումները ուղեկցում են մեզ։ Եթե մի բան գոյություն ունի, այն փնտրվում է։ Մարդը, որը չի փնտրում, այլևս ապրելու կարիք չունի։ Նույնն է նաև գրականության պարագայում. եթե չկա փնտրում, նշանակում է չկա գրականություն։ Փնտրում ես լեզուն, բառը, ստորակետը, վերջակետը ու հանգիստ ես թողնում գրածդ կամ կարդացածդ ոչ թե ավարտվելու պատճառով, այլ որ սպառել ես փնտրելու ջանքը։
Արմատական բառարանում փնտրել բառի նշանակությունների մեջ կա նաև պահանջել իմաստը, որ գրված է եղել մի հին ձեռագրի լուսանցքում՝ որպես պահանջելու բացատրություն. պահանջի ներկայությունը միշտ առկա է փնտրելու գործում, միշտ ինչ-որ թաքնված պահանջ կա՝ ուղղված բախտին, Աստծուն, պատահականությանը կամ մեկ այլ բանի, մի երկրորդված, բայց շատ էական ներկայություն բառի պարագծում։
Ընկերներիցս մեկը, որ ունի հսկայական գրադարան, խոստացել էր գտնելու դեպքում ինձ նվիրել Կանետիյի «Կուրացում» վեպը ու, ամեն անգամ հանդիպելիս, տխրությամբ ասում էր, որ երկար փնտրել է գիրքը, բայց չի գտել։ Հերթական հանդիպումից առաջ որոշեց քանդել ողջ գրադարանը (քանդել բառը նույնպես փնտրելու իմաստների մեջ իր տեղն ունի) ու հսկայական գրքե ամրոցը փշրելուց հետո նա ոչ միայն այդ գիրքը գտավ, այլև շատ ուրիշները, որոնք վաղուց կորած էր համարում։
Բառի պարագիծը նրա փնտրտուքի պատմությունն է։
Մի քանի ամիս է, տարբեր պահոցներում փնտրում եմ Երևանի պատմությանը վերաբերող պատումներ, ֆոտոներ, հուշեր։ Երևանը փնտրվում է։ Փնտրտուքի արդյունքները միշտ չեն, որ գոհացնում են։ Շատ հաճախ թվում է, թե ոչ թե դու ես փնտրում, այլ փնտրանքն ինքն է գտնում քեզ, իսկ դու միայն խայծի վրայի որդն ես, որ իջեցվել է անհայտ ջրերում։
Լինում են դեպքեր, երբ փնտրտուքը քեզ տանում է շատ հեռու քո նախնական մտածումներից. տպավորություն է ստեղծվում, որ դու հավերժ շեղվել ես նպատակներիցդ, անդառնալի կորցրել գրվելիք տեքստը, բայց դա ավելի շատ գալիս է անսահմանության մեջ խճճվելու վախից, քան փնտրումներիդ բացած նորանոր դռներից։
Քաղաքի պատմությունը քանդումների ու կառուցումների պատմություն է. քանդվում է այն, ինչը քաղաքի հիշողությունը չի կարողանում պահպանել, այդ առումով մեր քաղաքը հիշողության կորուստների քաղաք է, քաղաք-համակերպում, որ վախենում է ո՛չ շատ առաջ նայել, ո՛չ շատ հետ, ու եթե չխորանաս, չփորփրես, կյանքդ կանցնի, ու չես էլ իմանա՝ որտե՞ղ ես ապրել, ո՞ւմ, ի՞նչի կողքին ես եղել, եղե՞լ ես, թե՞ թերթվող գովազդի պես երևացել մի պահ ու վերջ։
Քաղաքի հիշողությունը նրա ավերակների ու հողանցումների փնտրման խորությունն է։
Ավանի աղի հանք իջնել ու շունչ քաշել, արագ-արագ, հետո հանգիստ դուրս թողնել օդ՝ էդպես մի ամսից ավելի, ու վերջ՝ հիվանդ չես, հանգիստ շնչում ես, ոչ ոք կոկորդդ չի սեղմում, չես խզում, բուժվել ես, ու հիմա մտածում ես, որ առանց խորացումների շունչդ չի բացվի, ինչ ուզում ես, արա, եթե չխորանաս, փռթկալու ես, խռխռալու, ցեխ կուլ տալու, լռվելու։
Երբ խորանում ես ապրելուդ վայրի հիշողության փոսերում, նույն է, թե ինքդ քո մեջ ներխուժես, մի ուրիշ դիտադաշտ բացազատես ներսումդ՝ քանդես-հավաքես, քանդես-հավաքես։
Ու էդպես, մի խորացումից հետո պատմվածք էի ուզում գրել Հաջի Ջաֆար-բեկի մզկիթի քանդման մասին, բայց միշտ ինչ-որ անբնական ձանձրույթ ինձ պահում էր անգործության մեջ։
Հաջի Ջաֆար-բեկի մզկիթը կանգուն է մնացել մինչև 80-ականների վերջը, գտնվել է Վարդանանց 22 հասցեում, Գետառի մոտ։ Բաքվում հայերի ջարդերի լուրը լսելուն պես ինչ-որ մարդիկ քանդել են այդ կառույցը։ Մզկիթի մոտակայքում ապրող մարդիկ, երևի, դեռ հիշում են այդ շինության մասին։ Որոշել եմ գնալ, փնտրել մարդկանց ու հարցնել, թե ինչպե՞ս են քանդել այդ կառույցը, ինչի՞ համար։ Ես պետք է գնամ, կանգնեմ մոտակա շենքերի մոտ ու սպասեմ տարեց մարդկանց ու հարցնեմ, բայց թե նրանցից ում պետք է հանդիպեմ, ու ինչ պիտի պատմի նա ինձ, ես չգիտեմ. այս տիպի փնտրումը պատահականության հետ խառն է ու ինձ համար ավելի հետաքրքիր. այդ մարդն, ում հետ պետք է զրուցեմ, կարող է լինել քանդողներից մեկը, ով կարող է իր արարքը բացատրել գիտակցության մթագնմամբ կամ պարզապես մի բան քանդելու ցանկությամբ։
Փնտրտուքը առեղծված է, ու քանի դեռ կան մարդիկ, որ դրանով զբաղվում են գիտակցված, երևի թե կգտնվեն պատմություններ, որ կստիպեն հետաքրքրությանը՝ շարժել մեր հոգնած մարմինները, ու մենք կգնանք Վարդանանց 22, Գնունու շուկայի դալանով կմտնենք բակ, կմոտենանք մի տարեց տղամարդու, որ ծիծաղելով ընկերոջը պատմում է թոռան գժությունների մասին, ու նա մեզ ցույց կտա Հաջի Ջաֆար-բեկի մզկիթին մոտենալու ճանապարհը, կպատմի, որ երկու օրվա մեջ քանդեցին, իրենք էլ չհասկացան, թե ոնց, բուլդոզերով, արագի մեջ, քանդեցին, փոքր բան էր, գոմի պես, ժեշտից զոնտիկ կար գլխին տնկած, ոնց որ Coca-Cola-ի անձրևանոց լիներ, չէիր էլ ասի, որ լուրջ բան ա, ավելի շուտ գոմ էր։
Գառաժների արանքներով ընկերոջս հետ հասանք մզկիթի գտնվելու վայրը, որտեղ քարերի կույտի միջից մի սև կատու դուրս թռավ ու, ասես պարելով, մոտեցավ մեզ, ես հիշեցի Կապույտ մզկիթի գմբեթի նախշերը, որոնց միշտ կատվի դեմքի եմ նմանեցրել. կատուն մեջքը ձգեց, ու ձգելու հետ համընթաց՝ ճանկերը առաջ մղվեցին, ընկերս նկարեց կատվին, մի պահ թվաց, թե մզկիթը դարձել է կատու. այդ միտքը շնչառության պես իրական էր։ Մենք նկարեցինք մզկիթի տարածքը ու կողքի կավածեփ հին երևանյան տները, որոնք, ասես, թողնված էին դանդաղ քայքայվելու համար միայն։ Մի քանի րոպե պտտվեցինք կավածեփ կղզյակներում, որոնք երևակայության փնտրումներում կարող են վերածվել մի ողջ քաղաքի, որ անդառնալիորեն մնացել է ասֆալտների ծանրության տակ, նորից եկանք քանդված մզկիթի վայրը, ու ես ինչ-որ ներքին մղումով սկսեցի փորփրել հողը։
Հաջի Ջաֆար-բեկի մզկիթի ավերակների կողքի ավտոտնակի դռները բաց էին, ու բանվորները Ford Transit-ի թափքից շինանյութ էին դատարկում այնտեղ, նրանք զարմացած նայում էին, թե ինչ ենք փնտրում քարերի կույտերի մեջ, և եթե նրանք հարցնեին, թե ինչ եմ փնտրում, ես, երևի, կդժվարանայի պատասխանել ու մտքիս եկածը կասեի կամ ագրեսիվ տոնով կգոռայի. «քեզ ի՞նչ, արա, գործդ արա»։
Մզկիթի տարածքից այդպես էլ ոչ մի հետաքրքիր բան չգտա, միայն մի քանի մաշված կավի կտորներ և երևի այս տեքստը գրելու ցանկությունը։
Ընկերոջս հետ քայլեցինք նրա տուն, խոտ ծխեցինք, սկսեցինք նայել Ուլրիխ Զայդլի «Նկուղում» դոկումենտալը, ու երբ մազոխիստ կինը պատմում էր, թե ինչու է իրեն հաճույք պատճառում ցավը, պատշգամբի տակ` շորերի կույտի մեջ պառկած անտուն Գևը գոռաց՝ «մամամիա», մենք ծիծաղեցինք ու Գևին խմելու բան տվեցինք, նա ուրախացավ, պատմեց, թե ինչպես է ծառայել Աֆղանստանում, Լիբանանում, Հարավսլավիայում (սուտ) ու, որ իրիկունը շեֆը իրեն պիտի տանի Բյուրեղավան` գառ ուտելու (սուտ)։
Գևի փնտրտուքի պատմությունը իր ստերի միֆականացումն է։
Դոկումենտալը նայելուց հետո դուրս եկա փողոց, արդեն երեկո էր, ու մարդիկ հանգիստ էին թվում։ Չգիտես ինչու՝ նորից քայլեցի Հաջի Ջաֆար-բեկի մզկիթի ուղղությամբ, բայց բակ չմտա, պտտվեցի ու քայլեցի խաչմերուկի կողմ ու մայթի մոտ կվաս վաճառող կնոջից մի բաժակ կվաս վերցնելով՝ հարցրի. «Ճիշտ ա՞, որ մեջը գորտ կա»։ Նա ծիծաղելով պատասխանեց, որ եթե լավ ման գամ, կգտնեմ։ Մտքումս կվասի ցիստերնի մեջ գորտեր փնտրելով՝ քայլեցի Ալեք Մանուկյան փողոցի սկզբնամասի վետերոկ, Իռան հարցրեց` մենա՞կ եմ լինելու, իսկ ես, չիմանալով ինչ պատասխանել, ասեցի, որ չգիտեմ, երևի մենակ կլինեմ։
Փնտրտուքը կվասի ցիստերնում մենակությունը հաղթահարելու գործիք է։
Վետերոկի կենտրոնի բազմապտուկ թունավոր կապույտով ներկված փոքրիկ շատրվանի շարժիչը անսպասելի միացավ, ու ջուրը խշշոցով սկսեց վեր ցայտել՝ իր ձայնը խառնելով սովետական մեծ դինամիկներից փչող ռուսական շանսոնին, Իռան սուրճ ու ջերմուկ բերեց, ես ֆրթցրի սուրճն ու բացեցի ջերմուկի շիշը, ամեն բան մի պահ թվաց կատարելությանը մոտ ու նորից վերադարձավ իր սովորական վիճակին։
