Ժամանակակից գրականությունը բացի ավարտուն ստեղծագործություններից նաև գրական հետաքրքրությունների ու ընդհանուր միտումների դրսևորումն է: Ահա այս համոզումն է, որ ստիպում է ևս մեկ անգամ անդրադառնալ «Կիկոս» գրական ֆենոմենին, որը, նոր շրջանառության մեջ մտած, հանգիստ չի տալիս գրամտածողության այսօրյա դաշտը: Առաջին կամ գուցե միակ հարցադրումը՝ ինչո՞ւ է վերադառնում Կիկոսը: Պատասխանը փնտրողների (ես այն չունեմ) ուշադրությունը հրավիրեմ բուն թումանյանական «Կիկոսի մահը» հեքիաթի ստեղծման ժամանակաշրջանին՝ 20-րդ դարասկզբին, երբ խմորվում ու վերարտադրվում էր մի նոր տեսակի գրականություն՝ հետագայում ընդհանրական մոդեռնիստական բնութագրում ստացած:

Conversation started 26 April1
17:42
Goharik Akelian
Պարոն Մուրադյան, գիտաժողովի ժամանակ Թումանյանի «Կիկոսի» կապակցությամբ մի հետաքրքիր միտք հայտնեցիք` աբսուրդ գրականության արտահայտություն լինելու առթիվ:
Հետաքրքիր էր իմանալ` այս հարցին գրավոր անդրադարձ ունե՞ք:
19:07
David Muradyan
Ոչ, գրավոր չունեմ, քանի որ այդ թեմայով հոդված չեմ գրել: Բայց սցենարական բաժնի ուսանողներին դասախոսելիս (թատերականում ) հաճախ բերում եմ այդ օրինակը, ինչպես նաև «Սուտլիկ որսկանի»: Տրամաբանական շղթան շարունակելով հասնում ենք «Մի կաթիլ մեղր»-ին: Բայց Թումանյանի պարագայում մենք գործ ունենք ոչ այնքան «մոդեռնի», որքան` գեղարվեստական տարերքի լիակատար ազատության հետ, որն ինքնաբերաբար տանում է դեպի նոր ժանրային բնագծեր, ինչը հետո անվանեցին աբսուրդի գրականություն: Սա կոչվում է նախապրոցես, և հանդիպում է նաև այլ հոսանքների ձևավորումը ուսումնասիրելիս:
Հայտնի փաստ է` աբսուրդի գրականության լիարժեք արտահայտությունը եղավ աբսուրդի թատրոնը (50-ականներ), իսկ աբսուրդայնության ոչ անխառն երանգներով արձակի ամենավաղ գործերից համարվում է Կաֆկայի «Կերպարանափոխություն» (1915): Եվ քանի որ արձակ աբսուրդը հանդես է եկել այլ գրական ուղղությունների հետ միասնաբար, ապա, ելնելով աբսուրդի թատրոնի ժամանակաշրջանից և որոշ առանձնահատկություններից, այն շատ հաճախ համարվում է ոչ թե մոդեռնիստական, այլ պոստմոդեռնիստական ուղղություն: Մինչդեռ «Կիկոսի մահը» հեքիաթը` տպված 1913-ին, տիպիկ աբսուրդային երկ է, և, փաստորեն, չափազանց հետաքրքրական իրողություն ոչ միայն հայ գրականության տեսանկյունից (քանի որ մեզանում աբսուրդի արտահայտություն 20-րդ դարասկզբին այդպես էլ չի գրանցվում), այլև համաշխարհային գրականության կտրվածքով:

Ուրեմն, այս հեքիաթը բազմակողմանիորեն հետաքրքրական նյութ է, և իբրև մոդեռնիստական «նախա»մտածողություն, նախանշող ուղի` այն արդեն իսկ բացառիկ է: Ընդ որում, մոդեռն իրողություն-համակարգը միանգամայն ազգային տարազ է հագնում, իսկ այդպիսի համապատասխանեցում այլևս չենք տեսնում, գոնե ոչ հայկական մոդեռնիզմի ձևավորման առաջին փուլում`20-րդ դարասկզբին:
Այս առթիվ ավելորդ չէ հիշատակել աբսուրդի, հեքիաթի, միֆապոետիկայի ներքին զգացմամբ օժտված հեղինակի՝ Լևոն Խեչոյանի հայտնած կարծիքը. ««Կիկոսի մահը», կարող եմ ասել` հրաշալի արձակ է, որ կարող է մրցել եվրոպական լավագույն գրականության հետ: Ասենք` Բեքեթի աբսուրդ գրականությունը` «Գոդոյին սպասելիս»: Թումանյանը, եթե չեմ սխալվում, «Կիկոսի մահն» ավելի վաղ է գրել, քան թե Բեքեթը` իր «Գոդոյին սպասելիս» գործը, բայց ոչ մի բանով նրան չի զիջում: Ես համեմատությունը կատարում եմ համաշխարհային լավագույն աբսուրդ գրականության հետ: Թումանյանի «Կիկոսի մահը» աբսուրդ գրականության մի հրաշալի նմուշ է»2: Եվ փաստորեն, եթե վերոնշյալ դատողությունները վավերացնում ենք իբրև կասկածից վեր իրողություն, ուրեմն որպես հաջորդ քայլ պիտի արձանագրենք նաև, որ Թումանյանի «Կիկոսը» իր ժամանակից առաջ անցած կոնցեպտ էր, և զարմանալի չէ, որ դեռևս չի սպառել իր ներքին հնարավորություններն ու արդիականությունը (երբ մտածողությունը ակտիվից պասիվ պատմական փաստի չի վերածվում, պահպանում է կենսաստեղծ լինելու հյութերը): Նախ որ այն գրական ինտելեկտուալի համար շարունակում է որպես մոդել ծառայել և երկրորդ՝ ստեղծագործվում է նաև մեր օրերում՝ ոչ թե կորիզում ունենալով ժամանակակից վերընթերցումը, այլ բուն պատմության ընդլայնումը: Այս հանգամանքներում, «կիկոսապատում»3 եզրը շրջանառության մեջ դնելը բոլորովին անտեղի չէ: Հենց միայն Արմեն Օհանյանի «Կիկոսի վերադարձը» պատմվածքը՝ տպված համանուն գրքում (2013), բավականաչափ հիմք է տալիս «կիկոսապատման» համար: Այստեղ Օհանյանն ու Թումանյանը հանդես են գալիս որպես համահեղինակներ (հերոս Կիկոսն ինքը հիշատակում է թե՛ տեր Աստված Հովհաննես Թումանյանին և թե՛ հեղինակ Արմենին, ում մասին հենց ինքը՝ Կիկոսն է պատմում և ոչ հակառակը): Լրամշակելով եղած նյութը՝ մի կողմից ցույց է տրվում, թե ոնց պատմությունը գնաց-գնաց Թումանյանի գրչի տակ ընկած հեքիաթ դարձավ, իսկ մյուս կողմից էլ, հետ գրություն որպես, դրա «իրական» պատմությունն է հյուսվում: Ոչ առանց պատճառի, ինչ խոսք. այս հաշվով Արմեն Օհանյան հեղինակը իր մտավախություններն ունի. «Հեղինակս ուզում է հաղթահարել իմ մահվան պատմությունը, քանի որ համոզված է. իր ժողովրդի հետագա հաջողությունը Թումանյանի հեքիաթները վերապրելուց է կախված»: Ուրեմն ժամանակի մեջ երկխոսելու կարիք կա դեռևս: Երբ գոյաբանական տեսանկյունից Կիկոսը հայի հավաքականության ապագայի հետ է նույնացվում, Ա. Օհանյանը որոշում է, որ ապագան եկել է արդեն, ու Կիկոսը պասիվ հերոսից գործող ես-ի պիտի վերածվի. պատմվածքը ինքնապատումի ձևով է շարադրված:
Կիկոսապատման գոյաբանական կողմին չափազանց հետաքրքրական է Վաչե Եփրեմյանի անդրադարձը, որում շեշտադրումն արվում է, հեղինակային ձևակերպմամբ, «Հայոց Մշակութակերպ»-ի կոդ-մասնիկների բացահայտման վրա:4 «Կիկոսի մահը» սովորական ընթերցման մակարդակում հակահեքիաթ է- որպես մշակութաբանական («հակա»ն արդեն իսկ մոդեռն աշխարհընկալման միակ ձևն է — Գ. Ա.), «Կիկոսի մահով» Հովհաննես Թումանյանը, փաստորեն, կանխագրում էր նաեւ մշակութաբանական այն համավիճակը, որը քիչ անց պիտի հատկանշվեր «Եվրոպայի մայրամուտ», «Նոր ժամանակների ավարտե, «Արվեստի ապամարդկայինացում» ըմբռնում- անվանումններով»:5 Վ. Եփրեմյանը, հեքիաթը դիտարկելով որպես հակաէպոս, արձանագրում է Տեսակի ծննդյան սյուժեի ու խորհրդի բացառումը: Իմաստային ենթաշերտը Վ. Եփրեմյանը բանաձևում է հետևյալ նշանակարգերով` աղբյուր = ջուր = ծնունդ և բարձր ծառ = Կենաց ծառ: Վերցնելով «ազգային տիեզերքի»6 հակաէպոսյան համատեքստում «Կիկոսի» աղբյուրը իբրև (չիրականացած) ծննդի, իսկ ծառը հատկապես Տեսակի խորհրդանիշ դիտարկելու մոդելը` ուզում եմ ընդլայնել ընդգրկումը մինչ համատիեզերականացման չափում` սպառելով նշանի ջուր-ժամանակ, ծառ-տարածություն ներքին հնարավորությունը (սրա ակնարկ-մեխանիզմը դրված է, անշուշտ հենց եփրեմյանական տեքստում, սակայն, չհամընկելով տեսաբանի բուն նպատակի` Հայոց Մշակութակերպի իրացման խնդրին, չի ենթարկվել մասնավոր ապակոդավորման): Նշանները նկատի ունենալով որպես արտաքին պարունակիչներ (ձև)` մի վերջին մոտեցում կատարենք Վ. Եփրեմյանի տեքստին` այս անգամ, ի լրումն, աչքի առաջ ունենալով Ֆրանկո Մորետտիի «Ֆորմաների` որպես սոցիալական հարաբերությունների վերացարկումներ» սկզբունքը: Քանի որ թումանյանական աղբյուրը (= ջուր` Վ. Ե.) համընկնում է Մորետտիի առանձնացրած ճանաչողական մետաֆորին` ալիքին, ըստ որում, «ծառերը աշխարհագրական ընդհատումներ են պահանջում», իսկ «ալիքներն արգելքներ չեն ընդունում»7, հետևաբար կարող ենք ընդունել նաև «ազգային գրականությունը՝ նրանց համար, ովքեր ծառերն են տեսնում, համշխարհայինը` նրանց համար, ովքեր տեսնում են ալիքները»8 դրույթը (միևնույն ժամանակ հոր ծարավելը, մեծ աղջկա հակաէպոսյան ջուր չխմելը այն «խզումներնե են, պատմական պայմանների` ֆորմայում առաջացրած «ճեղքերը», որոնց մասին խոսում է Մորետտին) և վերադառնալով բուն թումանյանական կանխորոշում-ընդհանրացում երևույթին (ֆենոմենին)` կարող ենք մշակութային «ընթերցումը» ներտեքստային (պատկերային) տիրույթում արձանագրել ծառ, աղբյուր կողք կողքի համադրման ժեստով: Այս համատեղման ժեստը և երկու նշանների նշանակությունների սպառման փոխպայմա- նավորվածությունը վկայում են «Կիկոսի մահը» տեքստի ներքին լայն շնչառության և ողջ 20-րդ դարյան գրականության «դատապարտվածության» նախազգացման կրողը լինելու մասին:
Ակնհայտ է, որ «Կիկոսի մահը» վերաճում է կիկոսապատման առաջին հերթին հենց էպոսային զուգահեռման և մհերյան սինդրոմի իրավունքով: Վերջինս, ի դեպ, համաճարակի պես վարակել է հայ գրականությունը և որպես հրամայական գլուխ բարձրացրել հատկապես արդի գրական-գրականագիտական տիրույթներում, բայց այս մասին քիչ հետո:
Մի ուրիշ առիթով, խոսելով Թումանյանի հեքիաթի մասին, ասում եմ՝ «Կիկոսի մահից» հետո, իսկ որ ավելի ճիշտ է`պարագայում, հայ գրականությունը պարզապես պարտավոր էր ունենալ հայկական մոդեռնիզմ կամ մոդեռնիզմ հայ գրականությունում:

19:31
Goharik Akelian
Հեքիաթը (Թումանյանին ընդհանարպես, հեքիաթը մասնավորապես) որպես նախապրոցեսի կամ նախամոդեռնիզմի խմորման ապացույց եմ փորձել դիտարկել` ի հակադրություն որոշ պնդումների, թե մոդեռնիզմը մեզանում արհեստական, ներմուծովի իրողություն էր և չուներ գոյացման պայմանները բուն հայկական գրական և արտագրական միջավայրում:
Պարոն Մուրադյան, իսկ Դուք հեքիաթի նախնական տարբերակներին ծանո՞թ եք: Հնարավո՞ր է հակադարձում, որ դա ոչ այնքան «նոր մշակութային մտածողության» գեղարվեստական արտահայտություն է, որքան հենց հեքիաթի սյուժեով պայմանավորված փաստ, որն էլ, փաստորեն կդառնա ոչ թե Թումանյանի, այլ ժողովրդական հեքիաթի առանձնահատկությունը:

20:04
David Muradyan
Նախ, եթե զարգացնենք «ներմուծովի իրողությունների» դրույթը, կհասնենք մինչև թատրոն ու վեպ: Մինչդեռ յուրաքանչյուր ազգային մշակույթ սեփական ճանապարհով գնում է դեպի ունիվերսալը: Մեզանում կարծում են, թե Հայաստանը մի բան է, աշխարհը` մեկ ուրիշ: Կոնկրետ Թումանյանն ունի այլ հեքիաթներ, որոնք հեռու են «Կիկոսի» պոետիկայից: Ուրեմն, խնդիրը ոչ այնքան հեքիաթն է, որքան` հեղինակի գեղարվեստական ընտրությունը: Դեմիրճյանի «Քաջ Նազարը» և Թումանյանի «Քաջ Նազարը» տարբեր գեղարվեստական մոտեցումներ են նույն հեքիաթին: Իսկ «Կիկոսի» նախնական տարբերակներից տեղյակ չեմ:

Վերադառնալով մհերյան համախտանիշին՝ միանգամայն հետաքրքրական կլինի հիշատակել Նորայր Ադալյանի «Մարկոս»9 դրամայի ավարտը և դրա մեկնաբանությունը գրականագետ Արմեն Ավանեսյանի կողմից: Դրամայում Մարկոսը տրոհվում է ես-իրականության և ես-ավետարանիչ Մարկոսի: Հետո Մարկոսն իր ներսում կոտորակում է նաև կնոջը՝ տարանջատելով Իզաբել և Լաուրա ես-երը: Եվ հետո այս անսպասելի ռեպլիկները.
«ԼԱՈՒՐԱ — Մեկ էլ տեսար բարձրացավ ծառը…
ԻԶԱԲԵԼ — Բարձրացավ ծառը, վեր ընկավ քարին ու մեռավ» (103):
Մեկնությունն ըստ Արմ. Ավանեսյանի՝ «Հեքիաթի ներմուծումը գեղարվեստական տեքստ դրամայի կոնտեքստում կենսական նշանակություն ունի: Մարկոսը չի կարողանում երեխա ունենալ (Փոքր Մհերի միֆը), և այստեղ է թաքնված նրա ներքին մասնատումը, դրամատիկական բախումն ու հանգուցալուծումը, որն արտահայտվում է փոքրմհերյան խռովքի ձևով. «Գնանք… Լեռան ետևում հորիզոնն է, հորիզոնից այն կողմ` հավերժությունը…» (125)10 :
Խոսուն փաստ է, որ մի քանի տարի անց՝ 2013-ին (Հեքիաթի գրության 100-ամյակի առթիվ) Նորայր Ադալյանը գրում է նաև «Կիկոսի աբսուրդ մահը» վերնագրված մի հոդված11, ուր հեղինակը, համեմատելով Գրիմմ Եղբայրների «Խելացի Էլզան» հեքիաթի հետ, մի շարք կարևոր տարբերությունների շարքում ընդգծում է նաև, որ Էլզային տրված լացի գործառույթի դիմաց Թումանյանի տեքստում ողբն է մղվում առաջին պլան: Փաստորեն, ողբը աբսուրդ իրավիճակում իմանենտության ինքնաբավ դրսևորումն է, որը խիստ ազգային պատկեր է: Ն. Ադալյանը, վկայակոչելով նաև հեքիաթի եզրափակիչ բառերը (Գալիս են էս եզը մորթում, էս մի քթոց ալյուրն էլ հաց թխում, ժողովուրդ են կանչում, ժամ ու պատարագ են անում, Կիկոսի քելեխն ուտեցնում, որ նոր հանգստանում են), նշում է. «Սակայն հայ զտարյուն ընթերցողը չի հանգստանում հեքիաթի գրությունից հարյուր տարի հետո էլ, առ այսօր, քանզի Թումանյանը գաղտնազերծել է մարդկային աբսուրդ հոգու ողբերգական թատրոնը»: Այս և շարունակությամբ Էպոսի հետ զուգահեռումը վերստին վերադարձնում են Կիկոսի՝ մեր իրականությունից հեռացած չլինելու մտքին: Կցանկանայի ևս մեկ մեջբերմամբ խոսքը տալ Նորայր Ադալյանին՝ մտովի վերահղվելով այս կապակցությամբ նաև Դավիթ Մուրադյանի դիտարկումներին (ժանրի մասին). «Գրիմմ Եղբայրների «Խելացի Էլզան» բարի, լուսավոր, ժամանցային հեքիաթ է, իսկ «Կիկոսըե հաղթահարում է ժանրի սահմանները, ուզում եք պատմվածք ասեք, արձակ պոեմ, կուզեք՝ վեպ: Ես այն կտեղավորեի կյանքի առեղծվածին վերաբերող դրամայի մեջ»:
Ժանրաքանդման ֆիզիկականից բացի նաև հոգևոր-ազգային (էպոսյան) և հոգևոր-մշակութաբանական (մոդեռնիստական) ժեստերը մարմնավորում են ոչ այն է պարզապես գրական հերոսի, այլ Կիկոս-երևույթը: Վերջին անգամ վերադառնալով կիկոսապատում եզրին՝ նշեմ, որ նման ընդհանրացման տեղիք տալիս է նաև ներքին ոճավորման կատարումը. այն ի ցույց է դնում ազգային պոետիկ մտորման ողջ պոտենցիալն ու գենետիկ ինքնակարգավորման ունակությունը, որն ապակոդավորելու բազմակի փորձեր կարող է անել դեռևս ժամանակակից գրականությունը:
——————————
1. Հատվածը իմ և դրամատուրգ, կինոգետ Դավիթ Մուրադյանի ֆեյսբուքյան առանձնազրույցից է (26.04.2013): Մեջբերված է հատվածաբար:
2. http://www.armtimes.com/18420
3. Պատում- եղած դէպքերը նկարագրել (ըստ Հր. Աճառյանի Արմատական բառարանի):
4. Թեպետ այս վերլուծության մեջ ուղղակիորեն չեն նշվում «աբսուրդ» և «մոդեռն» երևույթ-ձևակերպումները, տողատակից ևս ճանաչելի են հարցադրման ապացույցները, որը ևս մեկ անգամ հաստատում է հոդվածի սկզբում ընդունած կանխավարկածը:
5. Նույնը, էջ 30:
6. «Ազգային տիեզերքը», Գ. Գաչևի բանաձևն է` национальный космос:
7. Ֆրանկո Մորետտի, Վարկածներ համաշխարհային գրականության մասին, http://www.prm.am/?p=2566:
8. Նույնը:
9. Մարկոս, Երևան, 2005
10. Արմեն Ավանեսյան, Արդի հայ դրամատուրգիան, (1991-2008 թթ),
11. ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ — ՄՇԱԿՈՒՅԹ #9, 18-05-2013, Տեղադրվել է` 2013-05-18, 22:22:54 (GMT +04:00),
http://www.azg.am/AM/culture/2013051811: