Իր երազներից առկախ՝ քայլում է հայը՝ այս քսանմեկերորդ դարի քիմիական օդում թիթեռորսիչ ցանցեր թափ տալով: Գրպանները դատարկ են, ծոցը՝ պարպված, խուզարկված ու բռնագանձված:
…Հային չնչին բաներ են հարկավոր կեցության պարզմիտ ընթացքը ապահովելու համար. հյուսիսից՝ քամի, հարավից՝ հապշտապ ու ճոճվող լաստեր, արևելքից՝ մի բոսոր զորախումբ, որ արշավի այրվող արևմուտք՝ դրդած սադրանքներին հուրուսուր քաշելու: Երկնքից՝ սփոփանքի անձրև, իսկ հողից… հողից պահանջվում է ընդամենը դիմադրություն: Եվ, վերջապես, մի ներքին արճճե հերյուրանք է պետք՝ իբրև առաջ մղող պարտադիր ցասում: Ու հայը նորից… պարզապես կշարունակի իր գոյությունը…
Հայն ո՞վ է: Կոտրվող ծաղկամանի պես տարածված ամենուր, ամենո՛ւր, բացի իր զարկվելու տեղից: Մարդկային մոխրագույն մի տեսակ, որին անհնար է ճանաչել, առավել ևս տեղավորել երեք հոմանիշ բառերի մեջ: Լալու պատրաստ աչքեր, ապաթարց հիշեցնող քիթ, գյուղական ճամփեքի պես ճակատ և բերան՝ քթի երգը կրկնող: Երգ, որ փոխանցվում է սերնդեսերունդ: Երգ, որ կյանքի ողորկ պահերին պիտի մրմնջա ամեն մի հայ: Երգ, որ հնչում է արգանդից մինչև մեռելին տված համբույրը: Դա մի շշուկային մեղեդի է, որ ելնում է ասես ճաքած խեցուց. ինչ-որ բառեր են հանգած լեզուներից, ու կա մի թախիծ՝ եղերերգ հիշեցնող:
Հայը բանաստեղծ է — ահա, թե որտեղ է թաքնված ձախորդության թնջուկը: Քնարակա՜ն, քնքո՜ւյշ, մանկամի՜տ: Մանկամիտ, բայց ծերերին բնորոշ, շատ բան տեսածներին հատուկ մանկամտություն: Պատրանքներ է հորինում՝ պոետական սյուժեի պես, ու հավատում դրանց մինչև իր արնաքամ լինելը: Այս ամենին զուգահեռ՝ սիրում է զոհվել՝ հանուն ստեղծվելիք մի նոր երգի ու տողի:
Մեր մեջ ասած՝ երազեց երկիր, ունեցավ, բայց չի հարմարվում պետականության պարտադրանքի հետ. գերադասում է սեփականը, այսինքն՝ հողակտոր, բայց ոչ երբեք «պետական-մետական» ավելորդություններ: Իսկ նախագահին սիրում է մեկ հայ՝ հենց ինքը՝ նախագահը, և մյուսներն ատելով ատում են, քանզի նախագահ են մտովի: Սիրում է խորթ համեր, խորթ հոտեր, խորթ անուններ՝ ամեն ինչ, միայն թե ուրիշինը լինի: Շոգ է՝ ձյուն է ուզում, ձմեռ է՝ ավազ ու ծով (այս պահին անիծում է տիգրանմեծյան օրերից իրեն հասած աղքատիկ ժառանգությունը), մի խոսքով, մտացածին ճոխ ու երանություն է սուրում իր մտքում՝ Էլդորադոյի պես մի աշխարհի բացակայություն:
Թե մի բան անում է, անում է տաղանդով: Կռվում է տաղանդով, զոհվում է տաղանդով, հող է փորում տաղանդով, երգում է, գրում է, օրհնում ու անիծում է տաղանդով: Հերոսական է իր էպոսի նման (թեև միառժամանակ անխղճաբար ծաղրում է Վերգոյին, բայց չի կարող երբեք վանել իրենից իր ինքնության այդ ճշմարիտ մասնիկին): Հաղթանակը սոսկ միտում է, բայց պարտությունն էլ՝ մի նոր վիպակի հաղթական սյուժե: (Ամեն բան լավ է, քանի կա թշնամու տեսակ. դրա բացակայությունը հանգեցնում է լոդրական առօրյայի: Թշնամի, այսինքն՝ չմահավան արյունակից, այսինքն՝ գոռոզ հարևան, այսինքն՝ ուշացող ընկեր կամ օտար դրոշով սպառնացող):
Հայը և՛ առասպելական ճգնող է, և՛ պարապության համար խենթացող: Մանավանդ ինչ-որ տեղից սնուցվող պարապության համար, և այդ պատեհությունն օգտագործում է՝ խոսելով իր երազանքների ու չունեցածների մասին՝ տնտեսություն ու քաղաքականություն: Այս վերջինը մի թեմա է, որ բացվում է ամենուրեք՝ բարևելիս, ուտելիս, քնելուց առաջ, հետո, երազում, արթմնի, կնոջ ծոցում և անդին… Մինչև հող կներծծվի ու կպահի իր երկիրը՝ տենչալով անկախության երազ, բայց մի ուրիշ վայրկյանի հոգի կտա մեկ այլ դրոշի քղանցքում պատսպարվելու համար, որ ունենա պարապուրդ՝ շահեկա՜ն պարապուրդ, քանզի դանդալոշությունն իր էպիկական բնորոշումներից է…
Անհնար է առաջին հայացքից ճանաչել հային, ինչպես չի լինի արտաքնապես բնորոշել առողջ պոպոքին, տռուզ ձմերուկին, ձևավոր աճած դդմին և ամոթխած ու տակևանց նայող կույսին: Հայը բարդ է՝ խրթնագույն, ինչպես իր հետ ասոցացվող հարցերն են բարդ և անլուծելի…
Ամեն ինչ ժամանակավոր է՝ հընթացս. լռում է, գոռում է, կռվում է ժամանակավոր, զինադադար է՝ էլի ժամանակավոր: Գաղթում է՝ ժամանակավոր, ներգաղթում է՝ սեզոնային:
Այսքանով հանդերձ՝ հայը մեն ու միայն երազել գիտի ու շարունակ երազելով՝ ճառում է ինքն իրեն՝ ունենալ մի հայրենիք, որտեղ Հիսուսն էլ թե գա, չուզենա էլ երկինք համբառնալ, բայց հենց առաջին անվանականչին լքում է, լքում է ամեն օր, ամեն ժամ ու րոպե՝ սեփական երազկոտ ուղեղից սկսյալ: Այս էլ ասեմ. կա ու գոյություն ունի մի քանի Հայաստան. իր երազանքներինը, որը երբեք չի իրականանա, և երազելու թովչանքը հենց դրանում է, թշնամու վայելքների գիրկն անցած Հայաստանը, որ օր օրի շարժում է հայոց հնամենի քենը ու մի նոր ոգևորությամբ ժայթքում Մուշ-Սասուն-Արդահան հանգած հանգերում… վերջապես, սրանց զուգահեռ՝ մոմպասի պես հալվող մի հողակտոր կա, որ ներկա Հայաստան է կոչվում, որին լքում են պարտադրաբար, երազում՝ հեռվից, գրկախառնվում՝ մեռած…

Քաղաքից եկած հնագետը չգիտեր՝ որտեղից սկսի: Վրձինն ու մետրանոց քանոնը զգուշորեն դրեց ծառի ստվերի տակ ու ձեռքերը գոտկատեղին՝ կանգ առավ: Արդեն քրտնում էր: Արևը դրդում էր աչքերը կկոցելով գլուխ կախել, իսկ կլորավուն կտորե գլխարկն արդեն խոնավացած էր: Օգնականը նայում էր փլատակին՝ սպասելով քայլ անելու հրահանգի: Կամավորական աշխատանքին լծված գյուղացիները դեռ չկան: Մենակ մի կիսասարսաղ երիտասարդ էր եկել՝ արևից դաղած մեջքով, ու սրբազան պարտքի նման շրջակայքի մոլախոտերն էր պռճոկում:
— Հիմի հնագետները դուք եք, չէ՞:
— Դե… ոնց տեսնում ես,- ասաց օգնականը, որը երիտասարդի անունը կարգին չէր լսել, բայց կիսատ-պռատ հասկացված «Ճավո» անունը, ամեն դեպքում, երկմտեց ասել:
— Մինչև վերջ կմնա՞ք, թե՞ էն մյուսների պես մի էրկու օրից էլ չեք գա,- ասաց Ճավոն:
Հնագետը կիսահիասթափ երեսը շրջեց կամավորի կողմն ու ճզմված դեմքով դանդաղ պատասխանեց.
— Հըլը թող գյուղացիներդ հավաքվեն իրար գլուխ, գյուղապետն էլ վրադիր, մի հատ հասկանանք՝ ինչ ենք անում, ոնց ենք անում, ու կերևա:
— Ախպեր, հըլը լսի,- քիչ հեռվից փոցխը քաշելով՝ ձայնեց Ճավոն,- իսկ էն բարեգործ ա, ինչ ա, դրանց համարներից կարո՞ղ ա ունենաս… էն որ մատուռ բան են սարքում… Մի հատ զանգեմ դրանց:
Հնագետն ու օգնականը ստվերի տակ փռթկացին: Գրեթե համոզվեցին առաջին հայացքից սարսաղ թվացող, վաղ արթնացած կամավորի խելապակասության մասով:
— Տրակտոր բա խի չեք բերում. մի հատ դեմ տա կոշով՝ էս հող-մող լրի՜վ բրդի-հանի,- ասաց Ճավոն ու սառույցով շշից ջուր կոնծելով՝ սպասեց պատասխանի:
— Եթե տրակտոր պիտի գա, էլ մե՞նք ինչի ենք էկել: Էս եկեղեցի ա, մշակույթ ա, պիտի զգույշ աշխատես… Եթե տրակտոր ես ուզում բերես, ուրեմն պիտի քանդես ու տեղը թազա եկեղեցի սարքես: Կուզե՞ս,- ասաց հնագետը՝ աչքերը չռելով սարսաղի վրա:
— Դե չէ, կամանդիր, էս մեր գյուղի պատմությունն ա, հենց էսի պիտի վերականգնվի, թե չէ՝ թազեն հա՜ էլ կարա լինի…,- բան հասկացածի պես պատասխանեց Ճավոն:
— Ը-հը՜ն, դե որ հենց էս ա պետք, դու գնա էս փլատակի դեմը փոցխի, էդ խոտ-մոտ, փուշ, քար տար էն կողմի վրա, մինչև գյուղացիքդ գան:
Օգնականը հենվեց բետոնե քարուքանդ պանելների ստվերում ու ծխախոտ վառեց: Հնագետը վանքի կիսով կանգուն մնացած միակ պատն էր շոշափում ու նայելով ահագին բլուրի վերածված ավերակին՝ գիտակցում սպասվելիք չարչարանքը:
— Իյա՜, էս էկել ե՞ք արդեն,- մոտեցավ կողքի տան բնակիչը,- հնագետները դուք ե՞ք: Բարի օր ձեզ:
— Բարև՜, բարև, հա, էս էրկու ժամ կլինի արդեն: Գյուղացիք ե՞րբ կհավաքվեն, որ մանր-մանր սկսենք,- ասաց հնագետը:
— Հեսա ուր որ ա կգան, էլի, նոր զարթնում են, պարապ գյուղ ենք,- կատակի ժպիտով պատասխանեց գյուղացին,- ի՞նչ պիտի արվի որ:
— Դե էս քարուքռեքը, բլրիկը պիտի զգույշ քաշվի մի կողմ… կաշկով, բահով, իրար օգնելով,- ժպտաց հնագետը:
— Բա խի՞ տրակտոր չեք բերում՝ բ՜ըրդի-թափի միանգամից:
— Դե որ տրակտոր պիտի գա, էլ մենք ի՞նչ գործ ունենք,- դիմադրելով պատասխանեց հնագետը:
Գյուղացին մի հասկացված զարմանք ճմլեց բերանին:
— Լավ, հեսա փոխվեմ, կէրևամ,- ու գնաց:
— Արա՞, էս դու արդեն էկել ե՞ս,- արդեն քիչ հեռվից ժպտաց գյուղացին,- էդ ճանգռիկով խոտ-մոտերը քաշի մինչև…
— Էս էլ գործ անողն ա իբր,- քրտնաթոր մրմնջաց Ճավոն,- լավ ա ես էլ կամ, թե չէ ո՞ւմ վրա պիտի բարդեին…
Դեղին «նիվա»-ն դռդռալով կանգնեց: Երկու հոգի ծանրաքայլ մոտեցան: Նրանցից մեկը՝ նիհար, մանկաբոյ, սուրուլիկ մռութով ու թավ բեղերով, մոտեցավ հնագետին:
— Բարի լույս աշխատավոր ժողովրդին:
— Տո ա՜յ հարազատ ջան… ո՞նց ես… մինչև գյուղապետը չգա, գործը գլուխ չի բերվի,- ծիծաղելով ասաց հնագետը:
— Հա բա, ախպեր ջան,- ծիծաղեց գյուղապետը, և բեղերը, շերտավարագույրի պես ձգվելով, բացեցին ոսկեգույն ժանիքների տեսարանը,- Էս մաքրտո՞ւմ եք տարածքը:
— Հա, տեղ բացենք, որ դիտարկենք, լուսանկարենք, պեղենք հետո վերակառուցման պրոցեսը սկսվի:
— Ինչքա՞ն կքաշի մաքրելը:
— Մի էրկու շաբաթ որ հաստատ, եթե, իհարկե, գյուղացիներդ էս տեմպերով զարթնեն ու գան օգնելու…,- կատակեց հնագետը:
— Խղճի գործ ա, իրանք գիտեն, պիտի որ հավաքվեն: Ամեն մեկն էլ մի բուռ հող տանի՝ էլի բան ա,- ասաց գյուղապետը:
Հնագետը տարակուսելի ժպիտով թեքվեց փլատակի կողմը:
— Արա, ախպեր ջան, ես մի բան չեմ հասկանում. նիուժե՞լի չեք ֆայմում մի հատ տրակտոր բերեք, սենց քա՜նդի շուռ տա մի օրում,- հայտնագործողի ժպիտով սրամտեց գյուղապետը:
— Չէ դե, որ տրակտոր գա, կավիրի ամեն ինչ, վերականգնել չի լինի, պիտի նորից սարքվի էդ դեպքում:
— Եսի՜մ,- խորունկ վրա բերեց գյուղապետը ու կոստյումի շալվարը պորտից վերև քաշելով՝ դարձավ Ճավոյին,- այ տղա, էդ ճանգռիկը էդ ի՞նչ ձև ես բռնել, բա տենց գործ ե՞ն անում: Հըլը նորմալ քաշքշի դրանք, հեսա Սուսանին ասեմ, մի բիտոն ակռոշկա բերի,- կտկտալով ծիծաղեց գյուղապետը:
Կամաց-կամաց հավաքվեցին իրար գլխի յոթ-ութ գյուղացի: Սկսվեց աշխատանքային մարմանդ անցուդարձ ճըռ արևի տակ: Օգնականը, որ փառավոր շոյանք էր զգում գյուղացիների՝ իրեն ուղղված գիտնականի շփոթմունքից, զրուցում էր հովին հենված:
— …Դե, սա լո՜ւրջ մշակույթ ա, նույնիսկ դատելով համարյա մի մետրանոց էս պատից՝ կարելի ա կարծել, որ 16-րդ դարի ֆրանսիական մանրաքար հյուսվածք ա, որ ընդհանուր պատերին խճանկարի տեսք ա հաղորդում,- ասաց օգնականը:
— Հա բա ո՜նց,- ոչինչ չհասկացած՝ վրա բերեց մաքուր շորերով գյուղացին,- տո այ ախպեր ջան, ստեղ մինչև փլատակ դառնալը պապս ա մկրտվել, հետո՝ հերս, հորոխպերներս, ես: Սուրբ տեղ էր, էլի: Էրեխուս վախտ արդեն քանդվել էր, տարանք, Էրևան կնքեցինք:
— Ոչի՜նչ, հեսա շուտով կվերականգնվի, իրա առաջվա տեսքին կգա, ամեն բան կդզվի,- ասաց օգնականը:
— Արա, այ ցավդ տանեմ,- հայացքն աշխատողներից օգնականին հառելով՝ զարմացավ գյուղացին,- կարդացած տղա ես էրևում, էն մեր մյուս հնագետին բիթի քցի, կարող ա մտքով չի անցել,- ժպտաց,- մի հատ բուլդուզեր ա, ինչ ա, բերեք, թող արագ բը՜րդի-թափի, էլի՜,- գյուտ արածի պես աչքերը չռեց գյուղացին:
— Ախր այ հոպար ջան, որ տրակտոր բերվի, էլ մենք ի՞նչ գործ ունենք,- պատասխանեց օգնականը՝ արդեն ձայնի ելևէջը փոխելով:
— Ջահել ջան, կգա, կբրդի-կթափի, դուք էլ սի՜րուն ձեր էդ մազմզիկներով կսրբրտեք, կսարքեք, էլի…
— Որ էկավ, կավիրի ամեն ինչ, էլ վրձինն ո՞ւմ տանձին ա պետք, թազա եկեղեցի պիտի սարքեք, էլ էս մա՜նր, 16-րդ դարի ֆրանսիական հյուսվածքով պատը չի լինի: Հիմիկվա բարեգործներին գիտես՝ գալիս շըփ-թըփ իրանց հավեսով մի բան սարքում, գնում են,- կիսաարկածոտ ասաց օգնականը, իսկ գյուղացին ընկավ անըմբռնելի մտքերի ճահիճը և չկռահեց ոչինչ:
Օգնականը ելավ ոտքի, միացավ աշխատավորներին, մի երկու քար կրեց աջից ձախ, հնագետի հետ մետրը բռնեց մի ծայրից մյուս ծայրը, իրար աչքով հասկացրին, թե ի՜նչ զավեշտի մեջ են ընկել, ու բոլորին կանչեցին հովի տակ շունչ քաշելու: Հարևանուհին, սկուտեղի վրա սուրճի բաժակներ շարած, հողաթափերը կրունկներին ճպճպացնելով, մոտեցավ:
— Տա՜կ… սենց կանենք, ուրեմն՝ մոտակա մի շաբաթը կմաքրենք տարածքը, բայց իմ գծած կետերից առաջ չգաք, որ հանկարծ ավելորդություն չլինի… մա՜րդ ես, միամիտ չկպնեք, ու թոզմիշ լինի պեղվելիքը,- լավ տրամադրությամբ ասաց հնագետը, որն արդեն լեզու էր գտել կամավորականների հետ:
Հարևանուհին, սուրճը լցնելով, դարձավ Ճավոյին.
— Այ տղա, ե՜րբ նայեցի, ճանգռիկը ձեռդ մոլախոտի հետ բառբա ես կպնում… Էդ ցլի ուժդ կաշկա քշելու վրա դիր:
Ճավոն, բարբարիսի կոնֆետը բերանը դնելով, խոժոռ նայեց տիկնոջ դեմքին ու վերջինիս ծլնգուն խնդմնդոցին ի պատասխան՝ մանկական խռովկանությամբ քթի տակ փսփսաց.
— Սաքո՞դ բա ուր ա, պակաս ցուլն էլ ինքը չի…
— Այ սարսաղ, մարդս Պիծեռում հարուր տեղ աշխատում ա, հազիվ գռքաշ սենյակ ա ընգնում: Խեղճը շան քթից ջուր ա խմում:
— Ինչ էլ խեղճ ա,– մռթմռթաց գյուղացիներից մեկը,- հիմի Ռուսաստանները կարող ա պսակվել ա արդեն,- քջքջաց:
— Քեզնից որ տասը գլուխ ավել ա,- վրա բերեց կինը:
— Օխա՜շ, էս ինչ անմահական կոֆե ա,- ասաց մի ուրիշ գյուղացի՝ ետ քաշվող ստվերին թինկ տված:
— Անուշ, Գեղամ ջան… Ժողովու՜րդ,- հնագետին նայելով՝ դարձավ կինը,- ասում եմ կարո՞ղ ա մի հատ տրակտոր բերվի, էլ էսքան չտանջվեք… Գյուղի ջահելներն էլ ստեղ չեն, է, մեղկ եք…
Հնագետը, սուրճից գոհացած, ճիգեր գործադրեց մեղմ պատասխանելու.
— Չի լինի,- ասաց հնագետը:
— Խի՞ որ… Փեսուս զանգեմ, կողքի գյուղից ա, որտեղից ա, մեկին կբերի… է՜ն Միսակենց հողի համար ո՞ւմ էր բերել,- գյուղացիներից մեկին դառնալով՝ ասաց կինը:
— Եսի՞մ,- ուսերը բարձրացնելով՝ ասաց հենվածներից մեկը,- փեսեդ ա ճարել, ինքը կիմանա…
— Սուսան էր չէ՞ անունդ, մայրիկ ջան,- լրջացավ հնագետը:
— Հա…- զգաստացավ կինը:
— Ուրեմն… կամ մենք, կամ տրակտորը,- լուրջ դեմքով, բայց աչքերում կատակ պահած՝ սրացրեց հնագետը:
— Մեղայ Աստծու… ես ձեր համար եմ ասում, թե չէ ինձ ի՞նչ… էս շոգին մեղկ եք… էս սարսաղը ճանգռիկով, էս բիձեքը կաշկով, էս թոփալը քլունգով, դուք էլ քրտնխաշ ցիլոները գլխներիդ…
— Իի՜, երեխայի քինով մրմռաց Ճավոն, իսկ մյուսները ժպտացին, չնայած, որ ներքուստ կողմ էին տրակտորին, բայց չէին համարձակվում պնդել և չէին էլ հասկանում հնագետի մերժելու պատճառը…
— Ի՞նչ, այ տղա, ջանդ դաղել, վեր ես ընգել, գույնդ տեսե՞լ ես… մի բիտոն մածուն պիտի քսես մեջքիդ, որ հալի գաս:
— Դու մի բիտոն ակռոշկեն հըլը բե՜ր, մածունի հետ գործ չունես,- կատակեց գյուղացիներից մեկը:
— Իյա՜, էդ արածդ ի՞նչ ա, որ մի հատ էլ ակռոշկա ես ուզում,- սաստեց կինը,- քեզ էս առաբիկան էլ ա շատ…
— Գյուղապետը գա, ասեմ, որ չեմուչում ես անում…
— Տո ջանդամին գա, է՜,- ասաց ու սկուտեղը ձեռքին, կրունկները ճպճպացնելով՝ արագ-արագ գնաց կինը…
Սկսվեց աշխատանքը: Գյուղացիները ծանրաքայլ անցան ամեն մեկն իրեն հրահանգված գործին: Օգնականը, թույլ հոգոց հանելով, առանձնացավ անկյունում ճկված ընկուզենու ստվերի տակ՝ գլխապտույտն ու բժժումը մեղմելու: Սառույցով շիշը ճզմեց, ու մի քանի կում ջուր չռաց քիմքին: Ծառի բնին հենված՝ գլուխը վեր բարձրացրեց ու տեսավ մի սմքած ծերունու՝ ձեռնափայտին հենված: Կապույտ ու պղտորությունից մշուշված աչքերով, քառասունականների շալվարով ու խորհրդային բանակի վերնազգեստով:
— Էս ի՞նչ եք անում,- հարցրեց ծերունին:
— Գործ… վանքի տարածքը պիտի պեղվի, հետո վերականգնվի…
— Ստեղ եմ ծնվել, է՜,- ձեռնափայտը փլատակի կողմը բարձրացնելով՝ ասաց ծերունին…
— Հա՜,- ձև տվեց օգնականը:
— Դրա համար էլ չեմ մեռել… վայթե չմեռնեմ էլ,- կապտավուն աչքերը անթարթ պարզեց ծերունին:
Օգնականը բեզարած հոգոց հանեց:
— Մեջքդ ծուռ ա՞, տղա: Հըլը թիք կանգնի:
— Հոգնած եմ, է՜,- պատասխանեց օգնականը:
— Մոտիկ արի հըլը,- ասաց ծերունին հստակ առոգանությամբ:
Օգնականը մոտեցավ: Ծերունին ձեռքը գցեց երիտասարդի պարանոցին, ձեռնափայտով ուժեղ սեղմեց մեջքը, որից միանվագ ճըտճըտոց ելավ: Հետո աջ ձեռքը դրեց ճակատին ու ասաց.
— Խաշվել ես… կանցնի:
— Դու ո՞վ ես, պապի,- զարմացավ օգնականը:
— Ստեղ եմ ծնվել… քնած էի… տուրուդմբոցից զարթնեցի,- պարզ ժպիտ փռելով՝ ասաց ծերունին ու կապույտ աչքերով կլանեց:- Դե գնա, գնա գործ արա, արդեն լավ ես… մեջքդ թիք պահի…
Օգնականը ցերեկվա նիրհից ելածի պես անուշք մոտեցավ աշխատողներին: Մի պահ շրջվեց՝ ծերունու հետքը չկար…
— Էդ խի՞ ես տենց պլշկած,- ժպիտով հարցրեց հնագետը:
— Նոր մի պապի էր… էնտեղ, է՜ն պոպոքի տակ… մեջքս դզեց, ձեռը ճակատիս դրեց ու գնաց…
— Էդ ե՞րբ… աչքս որ թեքեցի վրեդ, պոպոքի բնին հենված՝ ջուր էիր խմում:
— Հա, հենց էդ պահին էկավ, էլի,- զարմանքով շարունակեց օգնականը:
— Եսի՜մ,- համակերպվելու տվեց հնագետը:
— Սնխչի էր, ի՜նչ էր,- շարունակեց օգնականը:
— Ախպեր,- բահը ձեռքից թողնելով՝ ասաց գյուղացիներից մեկը,- մի սնխչի կար, էն էլ մեռել ա… էս ա արդեն մի քսան տարի կլինի: Ուրիշ բիձա… մեկը Կիրակոսն ա՝ անիլաճ ընգած ա տունը, դժվար դուրս հանած լինի հարսը: Մեկ էլ Վարդգեսն ա, բայց էնի լալ ա…
— Հնագետ ախպեր,- օգնականին դիմելով՝ ասաց գյուղացիներից մեկը,- շոգից ա, աչքիդ ա թվացել… Ստեփանենց Գռաֆին ես տեսել… սպիտակ չոբանի շուն ա,- ծիծաղեց գյուղացին…
— Չէ, Ասատուրն ա էղել…- փոցխը վայր դնելով՝ ասաց Ճավոն,- Ես իմացա:
— Այ սարսաղ, էն ա ասինք, էլի, Ասատուրը Նոյի թվին ա մեռել: Չնայած ում ես ինչ ասում… դու կարող ա հանդիպես… քեզնից սպասելու ա…
Ճավոն խռոված գլուխը կախեց: Գյուղացիները եռանդով քրքջացին:
— Արի, արի, մի հատ թան խմի, հանգստացի,- ասաց գյուղացիներից մեկը:
— Մի քիչ շատ կպռշկվեիր, մի էրկու հատ վարունգ ջարդեր մեջը, էլի,- ասաց մյուսը:
— Սուսանը էս էլ որ բերել ա, էլի խեր ա,- կատակեց գյուղապետը:
— Լավ, է՜, բերեք մի քիչ շունչ քաշենք, վանքը չփախավ…- ասաց մեկը:
— Արա, բայց սորտ կըլնի, չէ՞, մի կուժ ոսկի գտնենք:
— Արխայի՜ն, գտնողը էս սարսաղը կլինի, ձեն չի հանի:
— Ասատուրի հետ կգնան Լենինգրադ ֆռֆռալու:
— Ինքը, Ասատուրը, Սուսանի մարդը…
— Մի հատ էլ օստրիոխոնդրոզի հիվանդանոց կբացեն,- քրքջաց գյուղապետը, ու բոլորով փլվեցին ստվերի տակ: