Երկնքի մասին գրելը հեշտ չէ: Երկնքից ընկնող հրեշտակների ու սաղավարտների մասին` առավել ևս: Երկինքը Բեռլինի վրա հաստատ ուրիշ է` մտածում եմ ես ինքնաթիռի մեջ ու ձեռքս վերցնում «Արգելված պտուղը» (Նառա Վարդանյան):
Ես գնում եմ երազանքներիս հետևից, գնում եմ տեսնելու երկինքը, որում հրեշտակներ են ապրում: «Երբ երեխան երեխա էր… Շատ մարդիկ նրան գեղեցիկ էին թվում, իսկ հիմա` միայն մի քանիսը: Նա հստակ պատկերացնում էր դրախտը, իսկ հիմա միայն կռահում է…» (Պիտեր Հանդկե) կրկնվում է մտքիս մեջ: Դնում եմ ականջակալներս ու ասում` Հանդկե ջան, գալիս եմ` քեզ գտնելու:
Իջնում եմ օդանավակայանում, ինձ ոչ ոք չի տեսնում: Ամբոխը երբեք չի տեսնում, ոչինչ չի տեսնում: Դու անտեսանելի ես, ուրեմն` ազատ: Սպասում եմ ուղեբեռիս, չկա: Դուրս եմ գալիս, նստում առաջին պատահած ավտոբուսն ու իջնում պատահական կանգառում: Ձեռքիս փոքրիկ տոպրակ է` սպիտակ կեդերս, մի գիրք ու երկու կիլոգրամ թուզ, որ բերել եմ ընկերոջս համար: Նայում եմ` ինչպես է նա ուտում թուզը և մտածում` մենք նույնն ենք` բոլոր երկինքների տակ:
Ընկերս գործեր ունի, ինձ թողնում է քաղաքի կենտրոնում, ուր ինձ ոչ ոք չի ճանաչում: Ես ազատ եմ` առաջին բանը, որ գալիս է մտքիս:
“Жить в твоей голове” երգում է Զեմֆիրան ականջակալներիս մեջ: Դիմացի կրպակից սուրճ եմ գնում ու քայլում երկնքի տակ, որում հրեշտակներ են ապրում: Հանում եմ արևային ակնոցս, որ տեսնեմ ինձ անծանոթ քաղաքի գույները. ժպտում եմ, մարդիկ ժպտում են ի պատասխան, ու ես մտածում եմ` օտար քաղաքներում ժպտալը հեշտ է:
Նայում եմ երկնքիդ ու մտածում եմ` Հանդկե ջան, կողքիս լինեիր, քեզ կպատմեի, որ սիրահարվել եմ քո նկարած քաղաքին, որ երջանիկ եմ, ու դու կզարմանայիր, որովհետև ուղեբեռս չկա, իսկ կեդերս հարել են ոտքերս: Ես քեզ կպատմեի, որ օտար քաղաքները երջանկացնում են, դրանց սերը չի ծանրանում վրադ, ես քեզ թուզ կհյուրասիրեի, իրար հետ կթափառեինք կամուրջների վրայով, դու կպատմեիր մորդ մասին, ես քեզ` Հայաստանի, կկարդայի Նառայի գրքից պատերազմների ու երջանկության մասին, քեզ հաստատ դուր կգար, ու դու կասեիր` երջանիկ մարդիկ չկան: Ես քեզ չէի հավատա, ու կմտածեի` որքան տարբեր ենք մենք, տարբեր երկինքների տակ:
Ես քեզ կթողնեի ու կքայլեի դեպի կանաչ գմբեթները, որ երևում են վերևում: Բեռլինի մայր տաճարն է: Սիրուն-սիրուն եկեղեցի. բարձրանում եմ զանգակատուն, որ քաղաքը վերևից տեսնեմ: Պտտվում եմ ահռելի գմբեթի տակ, որի փոքր պատուհաններից երևում են հրեշտակների թևերի ծայրերը, ու ես ասում եմ` տես, Հանդկե, տես ինչ սիրուն է. չէ՞ որ սիրուն քաղաքներում մարդիկ երջանիկ են լինում: Նա լուռ է: Մարդիկ երջանիկ են հրեշտակների քաղաքում. առաջին բանը, որ գալիս է մտքիս:
Գմբեթի տակ մտածում եմ` Երևանում հրեշտակներ են պետք: Ու ափսոսում եմ երջանկությունը, որ մեզ չի տրվել: Հիշում եմ Նառայի պատմվածքը. երևի պատերազմից հետո երազանքները մեռնում են, մտածում եմ ես:
Հեռախոսս զնգում է, նամակ ունեմ. «Աջակցենք սահմանամերձ գյուղերին…»: Ու ես հիշում եմ սահմանի ու զինվորների մասին, ու մեղադրում ինձ` ես երջանիկ եմ ուրիշ քաղաքում, իրենք` իմ երկրում: Հիշում եմ, որ վաղը հանդիպելու եմ ադրբեջանցիներին, ու լարվում այդ մտքից: Ես չգիտեմ թշնամու կողքին ապրելու ձևը:
Արդեն մութ է: Տաճարի աշխատակիցներն ասում են, որ պետք է դուրս գամ: Իջնում եմ, ներքևից նայում կանաչ գմբեթներին: Աչքերս սևանում են: Ագռավների զորքը գմբեթների վրա: Քամին քշում է զորքը աջ ու ձախ: Հրեշտակներդ մեռել են, Հանդկե, մտածում եմ ես: Ագռավները վախեցնում են ինձ, հատկապես գմբեթի վրա: Ես օտար եմ. առաջին բանը, որ գալիս է մտքիս:
Առաջին անգամ տեսնում եմ ադրբեջանցիների: Դիտում եմ դանդաղ: Նրանցից մեկը սիրուն դիմագծեր ունի: Ինչ նման ենք մենք թշնամիներով: Առաջին բանը, որ գալիս է մտքիս: Մտածում եմ` պատերազմ չլիներ, գուցե ընկերուհիներ լինեինք: Նկարում եմ նրա սիրուն-սիրուն դեմքը և փորձում հասկանալ` ինչպես են պատերազմները փոխում մեզ: Հետո նա խոսում է սահմանի մասին ու ես լռում եմ: Ես գիտեմ` պատերազմը բաժանել է ճշմարտությունը` մեզ մեր բաժինն է հասել, նրանց` իրենցը: Արանքում դատարկություն է: Մոտենում եմ, շոկոլադ հյուրասիրում: Վերցնում է ու ժպտում: Սիրուն է թշնամուս ժպիտը, մտածում եմ ես: Ու հեռու կանգնում: Թշնամուն սիրելը մեղք է երևի:
«Մինչև հիմա որևէ մեկին չի հաջողվել ստեղծել էպոս խաղաղության մասին: Ինչո՞ւ հանգստությունը չի ոգեշնչում պատմիչներին: Ինչո՞ւ է այն այդքան դժվար տրվում նկարագրության…» (Վիլհելմ Վենդերս): Հիշում եմ Վենդերսին ու մտածում` ախպերիկ, խաղաղությունը սիրելու անսահմանությունն է, մենք սիրել չգիտենք:
Առաջին օրը ծանոթանում եմ Ուկրաինայից եկած մի տղայի հետ: Երկնքի գույնի աչքեր ունի, երկնքի նման մեծ ու լիքը: Ու մտածում եմ` Ուկրաինայի երկնքի գույնն է երևի: Սկսում է խոսել, ու ես հիշում եմ` «Երբ երեխան երեխա էր… Շատ մարդիկ նրան գեղեցիկ էին թվում, իսկ հիմա` միայն մի քանիսը: Նա հստակ պատկերացնում էր դրախտը, իսկ հիմա միայն կռահում է…». մտքումս ասում եմ` Հանդկե, տես, գտել ենք նրան:
Քայլում ենք երկար, ծանոթանում Բեռլինում ապրող մարդկանց հետ: Ինչ բարի են գերմանացիները. առաջին բանը, որ անցնում է մտքովս: Նրանցից մեկը պատմում է, որ քաղաքի կենտրոնում այգի հիմնելու համար ԵՄ-ից 180.000 եվրո գումար է ստացել: Հետո ցույց է տալիս իրենց հպարտությունը` հյուրանոց զատիկների համար: Նայում եմ ուկրաինացի Օլեքսիին ու հասկանում` ինչ օտար ենք մենք, պատերազմ տեսածներս, ու ինչ նման իրար: «Երբ երեխան երեխա էր…» պտտվում է մտքիս մեջ: Ասում եմ` գիտե՞ս էդ գումարով ինչեր կարելի էր անել մեր սահմանին ապրող մարդկանց համար: Գիտի, ինքն արդեն վաղուց մտածել է իրենց երկրի մասին:
Երեկո է, քայլում ենք քաղաքում: Ես Օլեքսիին պատմում եմ Հայաստանի ու սահմանի մասին, հետո` Հանդկեի, ասում եմ` Հանդկեն չլիներ, ես Բեռլին չէի հասնի: Պատերազմ տեսած տղան ինձ պատմում է իր տան ու ընկերների մասին, որ իրեն հիմա թշնամի են համարում: Ասում է` մի տարի առաջ կգնայի պատերազմ, բայց հիմա` երբեք: Ու ես մտածում եմ` նա հստակ պատկերացնում է դրախտը:
Փորձում եմ թեման փոխել, խոսում ենք կինոյի ու գրքերի մասին, բոլորը պատերազմների մասին են: Մենք մեղավոր չենք: Մոլորվում ենք քաղաքում, բայց չենք վախենում: Պատերազմները հարազատ են դարձրել մեզ: Առաջին բանը, որ անցնում է մտքովս:
Հաջորդ օրը գնում ենք Բեռլինի պատը տեսնելու: Ու ես մտածում եմ` ինչպե՞ս են մարդկանց կյանքերի արանքում պատեր կառուցում: Ինչպե՞ս են մարդիկ ապրել պատերի մեջ: Ու ինչպե՞ս են հետո սովորել անպատ երջանկությանը: Մարդկանց ճակատագրերը պատնեշել չի կարելի, մտածում եմ ես ու նորից հիշում սահմանի մասին: Անհանգիստ է, զոհ ունենք: Իսկ ես քայլում եմ թշնամուս կողքին, նայում սիրուն դեմքին ու մտածում` ես թույլ եմ, ես ատել չգիտեմ: Նմանություն եմ գտնում ինձ հետ ու ցրում մտքերս: Թշնամուն նման լինելը մեղք է: «Երբ երեխան երեխա էր, հարցերի ժամանակն էր: Ինչո՞ւ եմ ես ես, ու ինչո՞ւ ես դու չեմ. Ինչո՞ւ եմ ես այստեղ, ու ինչո՞ւ ոչ այնտեղ. ե՞րբ է ժամանակը սկսվում, և ե՞րբ է ավարտվում տարածությունը. գուցե մեր կյանքը արևի տակ ընդամենը երա՞զ է. գուցե այն, ինչ տեսնում եմ, լսում, զգում, միայն պատրա՞նք է այս աշխարհի խաղաղության մասին. կա՞ իրականում չար, և արդյոք կա՞ն իրականում վատ մարդիկ».
Օլեքսին շեղում է մտքերս: Քարտեզի վրա ցույց է տալիս Ավստրալիան ու ասում` մի օր հենց այստեղ եմ ապրելու: Այստեղ պատերազմներ չկան: Ու ես հասկանում եմ` երեխան դեռ երեխա է, ու ես երջանիկ եմ:
Գնում ենք Ռեյխսթագ: Պատերի վրա դեռ պահպանվել են խորհրդային զինվորների արած գրառումները: Հայ ընկերս ասում է` արի հայերին գտնենք: Իսկ ես քարացել եմ: Մտածում եմ` ինչ երջանիկ են եղել զինվորները սրանք գրելիս, շոյում եմ տառերը, սիրտս փոքրացել, մի բուռ է դարձել: Մտածում եմ պապիս մասին, որ Բեռլին չի հասել: Մտածում եմ` գերեզման չունի, հետքը գտել եմ, բայց դեռ հաստատ չէ: Սիրտս փոքր-փոքր է: Պատերին թողել են իրենց անուններն ու հայրենիքները, որ իրենց պատերազմ են ուղարկել: Գրողը տանի ձեր հայրենիքները, մտածում եմ ես: Գրողը տանի հայրենիքները, որ մարդու գին ունեն: Ու նորից հիշում եմ սահմանը: Տուն եմ ուզում: Մեռնեմ քեզ, հայրենիք ջան:
Հանկարծ աչքիս է ընկնում պատին գրածը. «Мои мечты сбылись. 06.05.1945»: Սիրտս էլի փոքրանում է: Հիշում եմ Նառայի Բաբիկ հորեղբորը և երջանկությունը պատերազմի ժամանակ: Երազանքները նույնն են, բոլոր երկինքների տակ, նորից մտածում եմ ես ու նայում Օլեքսիին: Ուզում եմ գրկել նրան ու ասել` հանկարծ չփոխվես, հանկարծ թույլ չտաս, որ պատերազմները սպանեն երեխային:
Քայլում եմ Բեռլինում: Մարդիկ անհոգ են. անտարբեր չեն, չէ, ուղղակի անհոգ են: Նախանձում եմ` մերոնք էլ անհոգ լինեին: Հասնում եմ Բեռլինի մայր տաճար: Ագռավները չկան: Մտքումս ասում եմ` Հանդկե ջան, կներես, նեղացրել եմ քեզ. Հրեշտակներդ չեն մեռել, իսկ երկինքը նույնն է բոլոր քաղաքների վրա: Հաստատ եմ ասում:
Վազում եմ հյուրանոց, բարձրանում չորրորդ հարկ, թակում Օլեքսիի համարի դուռը: Բացում է: Նայում եմ երկնքի գույնի աչքերին ու ամուր գրկում երեխային, որ դեռ երեխա է: Ես երջանիկ եմ այս երկնքի տակ, Հանդկե. միակ բանը, որ անցնում է մտքովս:
