Հայելու դիմաց սովորականի պես քթի տակ մի հին երգ երգելով՝ դրեց հոնքերը, ապա ամրացրեց շուրթերը, խառնեց մազերը՝ ավելի ծիծաղելի երևալու համար, ու քիչ էր մնում՝ սիրտը կանգ առներ: Նայեց սեղանին, աջ ու ձախ, հետո բացեց դարակները. քիթը չկար: Վեր կացավ, մոտեցավ, քրքրեց քիչ հեռու կախված հագուստի գրպանները, նայեց աղբամանի մեջ, գուցե մտքերով տարված՝ քիթը գցած լիներ այնտեղ: Վառեց ձեռքի փոքրիկ լապտերը, կռացավ, մեկ առ մեկ նայեց բոլոր աթոռների տակ, ապա՝ սեղանի, թվաց՝ այլևս չի կարող ոտքի կանգնել ու կմեռնի հենց հատակին, որովհետև քիթը ոչ մի տեղ չկար:
— Տասը րոպեից քո մուտքն է,- հևիհև ներս մտավ կրկեսի աշխատակցուհին:
— Հետո ինչ:
— Դեռ պատրաստ չե՞ս, հենց հիմա գնա:
— Ո´չ:
— Ինչպես թե՝ ո´չ:
— Քիթս չկա:
— Հետո ինչ:
— Ոչինչ, մինչև չգտնեմ, ոչ մի տեղ չեմ գնա,- կռացավ և շարունակեց հատակին փնտրել քիթը:
— Հիմա տնօրենին կկանչեմ,- աշխատակցուհին արագ դուրս եկավ սենյակից:
Քառասուն տարվա մեջ առաջին անգամ էր կորցնում քիթը: Երբեք չէին բաժանվել իրարից, եթե ինչ-որ տեղ էր գնում, քիթը միշտ ուսապարկի մեջ էր: Կար ժամանակ, երբ գործից հետո գալիս էր տուն, քիթը դնում էր սեղանին ու երկար խոսում նրա հետ, հատկապես՝ եթե ինչ-որ մեկից նեղացած էր լինում, քթի հետ քննարկում էր ու վերլուծում ամեն ինչ, նախատում սրան-նրան, երբեմն էլ՝ իրեն, եթե վերջում հասկանում էր, որ սխալը եղել է իր կողմից: Հետո կինը սկսեց խանդել քթին, նա դժգոհում էր, որ ամուսինն իրեն ավելի քիչ է ժամանակ տրամադրում, քան քթին, իր հետ գրեթե չի խոսում, փոխարենը զրուցում է քթի հետ, ինքն էլ պատասխանում էր, որ անհնար է կնոջ հետ հավասար խոսել, և աշխարհում դա մինչ այժմ չի հաղթահարել ոչ մի տղամարդ, այդ է պատճառը, որ երբեմն կանայք սկսում են իրենք ասել ու հետո իրենք էլ պատասխանել իրենց ասածին:
— Արագ բեմ գնա,- գոռաց տնօրենը. նա կարճահասակ, թմբլիկ մարդ էր, ու խոսելիս թուքը թռնում էր դիմացինի վրա, աշխատանքի վայրում դա բոլորը գիտեին և նրանից երկու կամ երեք քայլ հեռու էին կանգնում հետը զրուցելիս:
— Քիթս չկա:
— Առանց քթի գնա, արա՛գ:
— Ի՞նչ: Դու կամ կինդ երբևէ մերկ փողոց դուրս եկե՞լ եք:
— Ինձ ասեցի՞ր,- տնօրենին թվաց, թե իրենից բացի էլի մարդ կա սենյակում, նա շուրջը նայեց՝ համոզված լինելով, որ դա իրեն չէր վերաբերում:
— Այո՛, քեզ ասեցի:
— Սա քո վերջին օրն է այստեղ:
— Թող լինի, մասնագիտությունս վիրավորելու համար դեռ պատասխան կտաս:
— Դեռ դո՞ւ ես խոսում վիրավորելուց:
— Բեմում ծաղրածուն առանց քթի նույնն է, ինչ անցորդը փողոցում առանց զգեստի:
Չսպասեց տնօրենի պատասխանին: Վերցրեց ուսապարկը և ծաղրածուի հագուստով դուրս վազեց սենյակից: Ոչինչ և ոչ ոքի չէր նկատում, փողոցն անցնելիս քիչ էր մնում՝ մեքենայի տակ ընկներ, անգամ երկար ազդանշանից կանգ չառավ: Անցորդներից շատերը ծիծաղում էին նրա հագուստի վրա, երեխաները՝ ուրախանում, ոմանք հանում էին բջջային հեռախոսները և նկարում: Նա վազում էր այնպես, ասես տունը հրդեհված լիներ:
— Քիթս ո՞ւր ա,- շնչակտուր ներս ընկավ:
— Քո քիթն ա, ես ի՞նչ իմանամ,- կինը շփոթվեց՝ տեսնելով ամուսնուն այդ ժամին, այդ հագուստով ու այդ վիճակում:
— Էրեկ առանց ակնոցի էիր լվացք անում, կարող ա՞ պատահաբար քիթս ուսապարկիցս հանել ես, չես տեսել:
— Ո՛չ, քո քիթը ուսապարկիդ չափ է, ես այն առանց ակնոցի էլ եմ տեսնում:
Տունը տակնուվրա արեց, անկողինը, դարակները, ամբողջը քանդեց, խառնեց, հետո մտավ խոհանոց, հերթով բացեց բոլոր դարակները, մի քանի ափսե ընկավ կոտրվեց, ձեռքը վնասվեց, արյուն եկավ: Քիթը չկա ու չկա: Մոտեցավ աղբամանին:
— Աղբը թափել ե՞ս:
— Հա:
Վազեց պատուհանի մոտ, ներքև նայեց: Բոլոր աղբամանները դատարկ էին: Առավոտյան աղբը տարել էին, ու քանի որ միայն աղբամանի մեջ չէր նայել, մտածեց, որ քիթը մնացել է աղբի մեջ, ինքը կամ կինը պատահաբար այն գցել են աղբամանը: Նստեց հատակին: Բարկությունից աչքերի ծերացող պատյանների մեջ արցունքի կաթիլներ երևացին:
Այդ քիթը ծնվել էր Սասունում՝ նրա պապի տանը, 1875 թվականին: Եվ այն ոչ միայն հոգացել էր պապի երեսուն հոգանոց ընտանիքի ապրուստի հարցը, այլ նաև պապին հեղինակավոր մարդ էր դարձրել Սասունում, որովհետև այն ժամանակ ծաղրածուները իրավունք ունեին բեմ բարձրանալու, իսկ բեմը շատ բարձր էր, հետո փոխվեցին ժամանակները, ձևը հաղթեց բովանդակությանը, բեմը իջավ, բոլորը հնարավորություն ունեցան բեմում լինելու, քանզի այնտեղ հայտնվելու համար այլևս բարձրանալ պետք չէր:
Իսկ երբ Սասունի գլխին դաշույն կախվեց, պապն իր ունեցած ոսկեղենը թաքցրեց քթի մեջ և ընտանիքի հետ բռնեց գաղթի ճամփան: Ճանապարհին այդ քիթը տեսել էր նորածին երեխայի համար օրորոցային երգելու պահին երիտասարդ մոր համբարձումը, լսել էր քահանայի՝ մահից երկու քայլ առաջ խաղաղ աղոթքը, հացի մեջ պահված «Նարեկ»-ի մորմոքը և երկնքից կախված հազարավոր աչքերի հետ քայլել էր…
Այն ժամանակ, երբ հազարավոր որբ երեխաներ եկել, ծվարել էին եկեղեցում, կաթողիկոսի հորդորով իր հայրը հագել էր ծաղրածուի զգեստը, և այդ օրերին միայն քիթն էր կարողացել ժպիտ քամել երեխաների աչքերից…
Այդ քիթը աշխարհի ոչ մի քթի նման չէր, աշխարհի ոչ մի քիթ ինքնուրույն այդքան չէր քայլել… Այդ քիթը մի քանի հազար անգամ ավելի հարուստ կենսագրություն ուներ, քան իրենն էր…
Մեկ անգամ հայրն իրեն հարցրել էր, թե ինչ մասնագիտություն է ընտրելու, ինքն էլ թե՝ բժիշկ:
Հայրը ոչինչ չէր ասել, լուռ դուրս էր եկել պատշգամբ, թե՝ մայրամուտը նայեմ: Ինքն ու մայրը հասկացել էին հոր տխրությունը: Եթե ինքը ընտրեր բժշկի մասնագիտությունը, քիթը անտեր կմնար, իսկ այդ քիթը քիչ-քիչ դառնում էր իրենց տոհմածառը կարծես:
Մեկ անգամ էլ փնտրեց տան բոլոր անկյուններում, ապա՝ ուսապարկի մեջ: Դուրս եկավ տանից: Խորը աշնան վերջին իրիկուններից մեկն էր, նեղ փողոցով վազեց աղբանոցի ուղղությամբ, որը շատ հեռու էր գտնվում: Ճանապարհին հոնքերից մեկը պոկվեց, հետո՝ վերևի կարմիր մեծ շրթունքը, պոկեց շրթունքը, դրեց գրպանը: Այդ զգեստի մեջ նա հաճախ լալիս էր, որ հանդիսատեսը ծիծաղեր, այդ օրը ամեն ինչ այլ էր սակայն: Նա առաջին անգամ այդ զգեստով լալիս էր փողոցում, ու ո´չ բեմը կար, ո´չ՝ քիթը: Փողոցի շների հետ քամին նախ թիկունքից մոտեցավ, հետո սեպի պես խրվեց ոսկորների մեջ: Սառցակալած իրիկունը ծանրոցի պես կախվել էր իր ծերացող վազքից և գլորվում էր ետևից: Կիսամերկ ծառերից կախված՝ դողում էր փշաքաղված լուսինը, քամին տեղ-տեղ հավաքում և առվի մեջ էր գցում չորացած տերևները:
Այդ օրը նա վազում էր բոլոր մենակ մնացածների անունից և վազում էր աշխարհի բոլոր հեռացողների ետևից: Գնում էր՝ գտնելու իր քիթը, որի մեջ թողել էր կենսագրությունը…