2023 թվականին էկրան է բարձրացել ֆոտոլրագրող, վավերագրող և ռեժիսոր Իննա Մխիթարյանի «Թոնրատուն» ֆիլմը։ Այն պատմում է 5 կանանց մասին, որոնք թոնրատանը լավաշ են թխում ու քննարկում պատերազմն ու կյանքը: Ֆիլմի հերոսներն իրական մարդիկ են:
«Թոնրատուն» ֆիլմը ճանաչվել է Վիեննայի «Մարդկության այս աշխարհը» (This Human World) կինոփառատոնի Միջազգային մրցույթի հաղթող։

Նառա Վարդանյան — Կարծես քո թոնրատան 30 քմ տարածքը մեր ապրած անկախության 30 տարիներն են։ Շատ խտացված կարող եմ այդպես բնութագրել ֆիլմում հնչած ցանկացած միտք։ Ուզում եմ՝ խոսես այդ խտության մասին։
Իննա Մխիթարյան — Դե, իրականում ավելի քան 30 տարի է, բայց երևի այդպես էլ կարելի է ասել, քանի որ այդ 30-ը հենց իմ ապրած մասն է, իսկ պատմում էի ե՛ս, ու հաստատ այդ մասը ավելի խիտ էր իմ գլխում, թոնրատանը: Շաբաթը մեկ, դեռ լույսը չբացված, 4-5 կանայք թոնրատան դուռը ճռճռացնելով՝ բացում էին, ներս ու դուրս անում, թթված խմորը բռերի մեջ ճտճտացնելով՝ գնդում, շարում ճերմակ սավանի վրա: Հետո աթարն ու փայտը բոցկլտում էին թոնրի մեջ: Մեր հարևան կանայք ու մայրս հենց 90-ականներին սկսեցին իրար գլխի հավաքվել թոնրատանը, փայտ խնայելու համար էր, քանի թոնիրը տաք էր, իրար ետևից թխում էին շաբաթվա լավաշը, թոնիրն էին կախում սուրճն ու ուտելիքը, վրան դնում լողանալու համար ջուր: Ձմռանը կախվում էին թոնիրը, ցավերն էլ նույն թոնրում բուժում ու նոր տուն էին գնում:
Դժվար ժամանակներ էին, գյուղի տղամարդկանց մեծ մասը Ռուսաստանում էր, մի քանիսը, հայրս էլ Արցախում էին՝ որպես կամավոր: Թոնրատան տարածքում ամեն բան շատ թանձր էր, մանավանդ ինձ համար, փոքր, 12-13 տարեկան աղջիկ էի՝ էմոցիաների կծիկ: Շշուկով խոսված բաները առանց լսելու էլ հասկանում էի, մտքիցս հանել չէի կարողանում լսածս ու տեսածս: Գնդերը համարյա վազելով հասցնում էի հացի տախտակին, որ ականջ կախեմ խոսքին, բան բաց չթողնեմ: Շատ խոսք կար թոնրատան տարածքում, խոսում էին, խոսում, լացն ու ծիծաղը խառնում իրար: Այնտեղ պաուզաները երկար էին, կյանքի տեմպը՝ դանդաղ: Նույն կատակը 10-րդ անգամ ավելի ծիծաղելի էր: Թոնրատունը կանանց տարածք էր, նրանք այստեղ իրական էին, անկեղծ, նրանք այստեղ մենակ հաց թխելու համար չէին գալիս, այստեղ իրական թերապիա էր կանանց համար: Նրանք հոգատար էին իրար հանդեպ, կինը միշտ կնոջ կողմից էր:

Ն. Վ. — Լավաշը, կյանքը, պատերազմը։ Ինչո՞ւ թոնրատուն և թոնրատանը։ Ինչո՞ւ լավաշի շուրջ զրուցելը, հացի ու կյանքի հարաբերությունը, հացի ու պատերազմի, պատերազմի ու կնոջ, կյանքի ու պատերազմի խոսքը։
Ի. Մ. — Լուրերից իմացա, որ Հայաստանում սեռով պայմանավորված աբորտների թիվը զգալի էր: Ինձ համար թեման հետաքրքիր էր, թեմա էր, այսպես ասեմ: Այդ մասին մտածելիս ես մտովի վերադառնում էի այն գյուղ, որտեղ մեծացել էի:
Տղա՞, թե՞ աղջիկ. էս թեման հատկապես գյուղում էր խոսվում ու թոնրատանը ավելի շատ: Ֆիլմի կանանց պատմություններում միշտ լսել էի, որ ընտանիքներում երեխա սպասելիս տղաների էին սպասում, տղան միշտ էր ցանկալի, բայց սպասված տղաների փոխարեն երբեմն աղջիկներ էին ծնվում: Ուզեցի պատմել հենց էն կանանց մասին, որոնց չէին սպասում, բայց նա ծնվել էր, ուզեցի պատմել՝ ինչ է նշանակում լինել կին, ինչու այդ նույն կինը հետո ինքն է տղաների սպասում: Ես իսկապես ուզում էի վերադառնալ թոնրատուն ու կանանց տանել այնտեղ, քանի որ նրանք վաղուց արդեն լավաշ չէին թխում:

Ավելի ուշ երբ ֆիլմը պատրաստ էր, զգացի որ շատ բաներ ենթագիտակցորեն եմ արել, ես իմ վերքերն եմ ունեցել, մորս ու հարևանուհիների, և, ընդհանրապես, հայ կանանց ցավը ինձ հանգիստ չի տվել: Մորս ու Արուսին, Էլինարին ու Հազարվարդին ես լավ եմ ճանաչում, էս վավերագրողի երազանք է, ու դա ես ունեի: Ես գիտեի, որ այնտեղ կինո կա, ու գիտեի, որ դա մենակ ես կարող եմ անել, որովհետև ես իրանց Իննան եմ: Ուզում էի միասին վերապրեինք այս կտորը կյանքի, ուզում էի վերականգնել իմ մանկության պատկերները, համերը հետ բերել: Ուզում էի Արուսը իր փակած կարմիր պղպեղի բանկան բերի, Հազարվարդը ռեհան հավաքած գա, ուզում էի՝ Էլինարը սուրճի բաժակները նայի: Կարոտել էի բարձր ձայնն ու ծիծաղը, բայց ամենաշատը խոսքն էի կարոտել: Այս անգամ ես մեծ էի, իմ հետ շշուկով չէին խոսում: Այս կանայք աշխատասեր, ստեղծագործ ու ամենակարող են, նրանք կոփված են, նրանց խոսքը իրական է թոնրատունը սուտ ու կեղծիք չունի:
Լավաշը կյանքի սիմվոլն էր, այդ շրջանում ավելի ակնհայտ էր՝ աղքատություն էր, տնտեսությունը՝ ավերված: Լավաշը հիմնական սնունդն էր, լավաշի չլինելը հենց սովն էր, որ կար:

Ն. Վ. — Ֆիլմը կառուցված է խոսքի վրա և շատ ավելի ազդեցիկ ու տխուր է։ Խոսքը այսօրվա արժեզրկված կոնտեքստում արժևորելը:
Ի. Մ. — Ընդհանրապես խոսքը շատ կարևոր բան է, ես էսօր նոր հայացք ունեմ խոսքի վերաբերյալ: Մեր ապրած ժամանակներում, երբ արժեհամակարգային լուրջ ճգնաժամ կա, սուտը ոչ միայն ամոթ չէ, մերժելի չէ, սովորական էլ չէ, այլ՝ նորաձև: Քաղաքակիրթ բարքերում, իբրև թե, խոսքի ազատությունը կարևորվում է, բայց նաև տեսնում ենք՝ ինչպես է (քաղաքակիրթ եղանակներով) խոսքը ճնշվում սադրիչ տեխնոլոգիաներով:
Դե իրականում, հեգնական եմ ասում, նայած ինչ խոսքի մասին է, բնականաբար մեծ շահերով պայմանավորված աշխարհի բանի մասին է: Այո բոլորը գիտեն խոսքի կարևորությունը, բայց ես մի բանում համոզված եմ, որ իրական, ազնիվ խոսքը հզոր զենք է, այն շատ ազդեցիկ գործիք է, ճշմարիտ խոսքը չի կարող խառնվել ստին: Այն ազդեցություն ունի: Ես իրականում իմ ֆիլմում արհեստականորեն խոսք չեմ ավելացրել, ինքս եմ գնացել այնտեղ, որտեղ խոսք կա: Ֆիլմի հաջողություններից մեկը ու գլխավորը, ինձ համար, հենց անկեղծությունն է, հանդիսատեսը մի անգամ հարցրել է՝ չե՞մ վախենում, որ ինձ խոցելի կդարձնեմ: Իսկ ես համոզված եմ, որ եթե դու չես ստում ու շատ անկեղծ ես, դու ամենապաշտպանվածն ես:

Ն. Վ. — Կանանց երազները, ինչո՞ւ հարցրեցիր երազների մասին։
Ի. Մ. — Անկեղծ ասած միայն մոնտաժի փուլում հասկացանք, որ մայրս է առաջին պլան գալիս, սցենարով այդպես չէր: Արուսն էր սցենարում առանցքային կերպար: Նկարահանման առաջին օրը ես ուզեցի կանանց բացող փորձնական նկարահանումներ անել, մորիցս սկսեցի, և այնպես ստացվեց, որ հենց առաջին փորձը դարձավ ֆիլմի սկիզբը: Մայրս ֆիլմում մի միտք է ասում` մենք միշտ ապրել ենք, որպեսզի հետո՛ ապրենք: Մայրս իմ թույլ տեղերից մեկն է, անպաշտպան պաշտպան է ինքը: Նրա ինքնամոռաց նվիրումը բոլորին ու սեփական անձի հանդեպ հոգ չտանելը երևի երկար ժամանակ գլխումս պտտվող որդ էր դարձել: Թվում է, թե կամերաները կխանգարեին անկեղծ զրույցին, բայց մեր դեպքում հակառակը եղավ: Մենք անկեղծ զրուցեցինք, քանի որ մեզ զսպեցին օտար աչքերն ու ականջները, այլապես ձեռքներս թափ էինք տալու, տարբեր կողմեր գնայինք ու այդպես էլ չխոսեինք: Մենք տեսախցիկի դիմաց խոսեցինք անկեղծ: Ցուցադրությունների ժամանակ միշտ մորս խոսքերից լացում եմ՝ մտքում անընդհատ կրկնելով՝ ինչ լավ է, որ այս ֆիլմը կա: Շատ հետաքրքիր զգացողություն ունեմ ֆիլմի հետ կապված, սովորաբար իմ արածի հանդեպ միշտ չէ, որ այդպես եմ զգում: Այս ֆիլմի դեպքում գիտեմ, որ եղածը պատմել եմ, ինձ հետ վեճ չունեմ՝ թե կարող էի ավելի լավ անել: Կարողացա պատմել:

Ն. Վ. — Ֆիլմում հերոսներից մեկին հարցնում ես՝ ըստ քեզ՝ ֆիլմն ինչի մասին է, պատասխանում է՝ հաց թխելու։ Հիմա քեզ եմ հարցնում՝ ֆիլմն ինչի՞ մասին է։
Ի. Մ. — Ֆիլմը իմ պրիզմայից է, իմ մասին է, իհարկե, բայց ես էլ ո՞վ եմ՝ 3-րդ սերունդ հիշողություններով, ապրած կյանքով, տեսածով ու լսածով մի հայ կին: Միայն մոնտաժի փուլում եմ հասկացել, որ 100-150-ամյա պատմությունն է ամբողջացել կանանց խոսքում: 4-5 կին իրենց կյանքի մասին են խոսել, ու այդ պատկերն է ստացվել: Ֆիլմը ո՛չ ախտորոշում է, ո՛չ էլ պատրաստի բուժում է առաջարկում: Ֆիլմը մտածել է տալիս, ու անհավատալի բան պետք է ասեմ, բայց ես՝ որպես հեղինակ, ինձ համար ցուցադրությունների ժամանակ նոր բաներ եմ բացահայտում, նոր շերտեր բացում, նոր դիտարկումներ անում: Հուսով եմ՝ հանդիսատեսին էլ եմ օգնում մտածել, իմացածը խառնել, ուրիշ անկյունից նայել, ուրիշ բաներ տեսնել: