Երիտասարդական գրական մամուլն ընթերցելն ամենից հետաքրքիրն է: Նոր անուններ, նոր ձայներ, անծանոթ սերունդ՝ իր արժեհամակարգով: Շատ դեպքերում՝ պարականոն, երբեմն՝ տարտամ: Բայց կան ստեղծագործողներ, որոնք անցել են հղկվածության ուղի և մեզ են ներկայանում ինքնատիպ անհատականությամբ, գեղարվեստական ոճով, կառուցվածքի և բովանդակության ներքին ամուր կապով:
«Բուն» պատմվածքի հեղինակը Անրի Գրիգորյանն է:
Առաջին հարցը, որը ծագում է պատմվածքի առիթով, վերաբերում է նյութի և հեղինակի ընտրությանը՝ ինչո՞ւ «Բուն» և ինչո՞ւ Ա. Գրիգորյանը:
Սա պայմանավորված է մեր՝ երիտասարդական գրականության վերջին շրջանի ընթերցումներով, գրական ճաշակով: Որոշեցինք այն երկին տալ նախապատվությունը, որը գեղարվեստական արժեք է ներկայացնում: Հայտնի է, որ միֆերի և արքետիպերի նկատմամբ դրացիական վերաբերմունքը վերջին տասնամյակների հայ արձակի գեղարվեստական առանձնահատկություններից է: Ինչպես նաև՝ արդի հայ գրականությանը հատուկ է գրական երկի հոգեբանականացման միտումը: Այս նկատառումներից ելնելով՝ «Բուն» մեզ գրավեց անմիջապես: «Ձեր հայացքը միայն այն ժամանակ պարզ կդառնա, երբ կարողանաք նայել սեփական հոգուն»,1 յունգյան գաղափարի իրագործումն է: Հոգեբանականի և էպիկականի համադրություն, որի բաղադրիչները՝ ներշնչանքն ու շարժումը, ծածկված են խիտ նշանների ցանցով՝ որպես աշխարհի զգայական վերարտադրման և իմաստավորման միջոց: Ամբողջ պատումը գրվել է Բուի հետ վիճաբանության հոգեբանությամբ: Փակված «ներս» ու խորք ունի: Բացի այդ՝ «Բու» արքետիպը նպատակային — գաղափարական շեշտադրում է բերում՝ մերձենալով հոգեվերլուծական-գեղարվեստական պատկերին, իսկ արվեստագետը, ամենից առաջ, գեղարվեստական պատկերի, կերպարի և ասելիքի փիլիսոփայական խտացման մեջ է:
Ուշագրավ է, որ Ա. Գրիգորյանը մի այնպիսի եռանդով է «խաղում» կառուցվածքի էական տարրի՝ խորհրդանշանային միավորների համակարգի հետ, որ թվում է, թե նրա ստեղծագործական եռանդի մեծ մասն ի հայտ է գալիս հենց այդ «խաղի» ընթացքում: Գեղարվեստական երևակայության և կառուցվածքի ընդարձակման տեսանկյունից դա միանգամայն գրավիչ «խաղ» է, որի մեջ ինքդ էլ ներքաշվում ես ակամա:
Մեր վերլուծությունը կարող է ընթանալ պատմվածքի բնույթին համապատասխան՝ որպես որոշակի հարաբերություն անձի գիտակցության, սոցիալ- հոգեբանական միջավայրի և գերզգայական իրականության միջև: Պատմվածքի բովանդակությունը կարող է լրիվ ազատ բացվել, եթե միայն դասակարգվեն հարաբերությունները կառուցվածքում, առանձին հատվածներում, մշտակայուն նշաններում (արքետիպային և սիմվոլային), որոնք ծառայում են անհատի բնէության հիմնարար հասկացության արժևորմանը:
Գրիգորյան գրողը խորությամբ դիտարկում է անտեսված մարդու ծանոթ թեման՝ հանգելով մոտիվների՝ միայնություն, մղձավանջ, սեր, կին, դավաճանություն, ունայնություն: Առանձնանում են երկու կենտրոնական կերպարները՝ Բուն և պատմողը ( «Բու» արքետիպին դիմելը պայմանավորված է գիշերային ժամանակի հաղթահարման նպատակի հետ): Սյուժեն, գաղափարը, կառուցվածքը, վիպական հյուսվածքը հստակ են, մինչդեռ խորհրդանշանային համակարգը կոդավորված է, ինչպես լեզվական կամ երաժշտական նշանները: Գեղարվեստական թեմայի միտումն առ միֆականացում տեղի է ունենում գրական բնագրի հակվածությամբ դեպի միֆական՝ ոչ սովորական ժամանակը: Դա ամենից էականն է. թուլության ժամերն են: Կեսգիշերային ժամերը, երբ հոգին տկար է, երևակայությունը՝ վայրի, զգայականը՝արթուն, թաքնված բնազդներն իրականացնելու հնարավորությունները՝ զրոյական: Գիշերը, երբ մարդը հավասարվում է նախամարդուն: Նրան տիրապետում են զգացողությունները, լռում է բանականությունը, որպեսզի իշխի երևակայությունը: Պատմողի և Բուի՝ անցանկալի հյուրի հանդիպման ժամանակն է. «Ուշ ժամին: Ժամերի արանքում մի այնպիսի ժամի, երբ նույնիսկ ծառերն են սրսփում մենությունից, երբ երկինքն անգամ չի կարողանում լցնել ամայությունը, միայն երբեմն քսվում է ծառերի կատարներին, նրանք էլ գալարվում են, երես առնում, սվսվում ու նորից վերադառնում մենությանը»: Անցանկալի է հյուրը, զի աշխատում է անգիտակցական կյանքի հիմքի հետ: Այս իմաստով Ա. Գրիգորյանը, պետք է ընդունել, Բուի կերպարը հիանալի է երևակայել: Այն խորհրդավոր կյանքի՝ որպես արքետիպի արտապատկերումն է: Արքետիպը բնազդի հոգեբանական համարժեքն է (Ջ. Հիլլման): Ներքին սարսափով էլ արտահայտվում է. «Որոշել էի դանակը խրել նրա փորն ու պտտել»: Ըստ արտաքինի՝ լրիվ համապատասխանում է պատմողի ագրեսիային՝ գիշատիչ թռչուն, ճանկերը՝ սուր, կտուցը՝ կեռ: Աշխարհը տեսնում է սև և սպիտակ գույներով: Ակնաբյուրեղը աչքի խնձորակում չէ, այդ պատճառով գիշերային տեսողություն ունի: Գիշատիչ է, նրան որս է անհրաժեշտ: Որսին հարվածում է անգամ թեթև շրշյունի դեպքում՝ մանավանդ կայծակի արագությամբ: Դժվար չէ նկատել, որ «Բուն» բացում է հեղինակային մտադրույթը՝ սոցիալապես ընդունելի ելք տալ մարդու թաքնված ագրեսիվությանը, բացասական զգացմունքներին:
Օրինաչափորեն հարց՝ ինչպե՞ս է դա կատարվում:
Մի քանի նախադրյալների հիմքով: Նախ, Բուի կերպարը գոյություն ունի՝ որպես գերիրական երևույթ, ներշնչանք: Պատմողի կամքից դուրս է, անկախ: Պատմողի համեմատությամբ գերիշխող հոգեբանական դիրքում է (այն դեպքում, երբ բնության մեջ տասը տարուց երկար չի ապրում և օբյեկտիվորեն չի կարող ավելի հարուստ կենսափորձ ունենալ): Ինքն է պարտադրում հոգեվերլուծության «սեանսը»: Դիվային ուժ ունի: Գիտի ամեն ինչի պատասխանը: Ստիպում է բավարարություն տալ ես-ի «կարիքներին»: Այս բոլոր իրավիճակներում պատմողը հարյուր տոկոսով անզոր է. «Բուն զանգում է ինձ ու բռնում կոկորդս»: Երկրորդ, Բուի ներգործությամբ պատմողի գիտակցության կենտրոնն ուղղորդվում է դեպի կինը, շոշափում է քողարկված զգացմունքները. «Վերմակի ծայրը դրեցի այտիս տակ: Մի քանի փափուկ կատուներ քսվեցին ոտքերիս: Հետո մի կատու բարձրացավ կրծքիս վրա ու թաթով խփեց դնչիս»: Նա իր ձևով է բացում տիեզերական գիշերը: Պատմողը ներշնչում, երևակայում է «կատու» սիմվոլը, որը զգացողությունների մեկնաբանության տեսանկյունից նույնն է արտահայտում, ինչ սեր և կին անկյունաքարային գաղափարները: «Կատու» խորհրդանիշը «Բու» արքետիպի իմաստի և պատմողի զգացմունքների համատեղության ծնունդն է: Երրորդ, Բուն պատմողին ստիպում է, կենտրոնացնելով ուշադրությունը, զարգացնել երևակայական ընդունակությունները: Այդ մոգության շնորհիվ բարձրանում է նրա ինքնագնահատականը, որոշակիորեն թեթևանում է հոգեկարգավորման ընթացքը: Բուի մյուս խնդիրն է՝ պատմողի զգացմունքները հասցնել բավարարվածության: Նրա միջամտության շնորհիվ զարգանում են պատմողի թաքնված art տաղանդները.
— Թողեցի համալսարանս…
— Ո՜նց թողեցիր, ո՜նց թողեցիր,- նա միանգամից աշխուժացավ:
— Ո՜նց են թողնում կնոջը կամ սիրուհուն: Ուղղակի թողեցի:
— Մի բան թողնում են այն ժամանակ, երբ մի բան ձեռք են բերում:
— Ես դաշնամուր նվագել եմ ուզում սովորել…
Այսպիսով, խուլ ու գերիրական ժամերին վերածնվում է քաղաքային իրարանցումից հոգնած, բազմաբնակարան մուտքի աստիճաններին քնած կամ սենյակում՝ չորս կանգուն հաստության պատերի մեջ փակված մարդը: Նրա նյարդերի վիճակն անհուսալի է. ետսթրեսային պայթյունի պահն է: Ոչ տագնապալի նրա կենսապատումը՝ ներանձային կոնֆլիկտներով, ոչ անշուք օրերի շղթան, ոչ նախկինում անցած-դարձածը կարևորություն չեն ներկայացնում: Մղձավանջային հոգեդրության գլխավոր պատճառները, կենսական ազդակները պոետիկայի երկրորդ հարթության հենքին են՝ ենթատեքստում: Այդպես է մտահղացված կառուցվածքը: Շարժում ապահովվում մի եղանակով, որը պատումի պատճառահետևանքային կապերը բացահայտ չի ցուցադրում: «Հայելի» սիմվոլը կառուցվածքի և պատկերման այդ նույն գծի վրա է (նաև այլ սիմվոլներ՝ կատուներ, սև կատու, հայելի, կանացի կուրծք, դաշնակահար, դաշնակահարի տեսնող մատներ և այլն): Գլխավոր միֆական ֆունկցիան կատարում են արքետիպն ու սիմվոլները, նաև կոմպոզիցիոն տարրերը՝ նախադրությունը, առանձին մաս-հատվածները՝ ա)պատմողը և դաշնակահարը, բ)պատմողը և հարևանուհին՝ Կինը: Այնուհետև՝ էպիլոգը՝ «Բու» արքետիպի և «Սև կատու» խորհրդանշանի մուտքը միֆի փակ շրջան՝ պատմողի բնակարան: Գեղարվեստական փակ տարածության այդ ընկալումը մատնանշում է պատումի միֆական բնույթը, որի նպատակն անգիտակցականի վերհանումն է՝ որպես արտապատմական, արտաժամանակային երևույթ, ինչը գործում է միայն իր ներքին օրենքների շրջանառության դաշտում. «Թակոցը կրկնվեց: երեք անգամ, իրար ետևից: Դուռը բացեցի: Բուն էր՝ ուսին էլ մի սև կատու»:
Ա.Գրիգորյանի ստեղծագործական աշխատանքում նկատելի է, ինչու՝ ոչ, համաշխարհային գրականության որոշ թեմաների ստեղծագործական յուրացումը: Նկատի ունենք էդգար Պոյի «Սև կատուն» միֆոլոգիական նովելը, որն ամերիկյան գրականության արժեքավոր երկերից է: «Սև կատու» համամարդկային խորհրդանշանը նզովյալ կնոջ՝ դժոխքի ծնունդ արարածի փոխաբերությունն է: Նա ծնվել է, որ տղամարդը հանցագործ ու դժբախտ դառնա, որ տառապի: Ըստ էության, այս սիմվոլը ևս «Բու» արքետիպի նյութականացման դրսևորումներից է: Արքետիպը՝ «Բուն» ՝ բնազդի նախաձևը. Նախագաղափարը, փոխակերպվում է «սև կատու» սիմվոլի՝ դառնալով գիտակցված ու ընկալված: Այսպիսով, երջանիկ ավարտ մի՛ փնտրեք: «Happy end»-եր գոյություն չունեն: Այս է Ա. Գրիգորյանի՝ տեսաբանի և գրողի լուծումը:
—————————————-
1.Юнг К., Архетип и символ, Москва, 1991, стр. 63.
