«Ինչպես էլ մարդուն դաստիարակես` օգուտ չկա, եթե նա ոչինչ չգիտի իր ծննդյան մասին»:
Յուկիո Միսիմա

Երբեմն սեփական ցավն է կերտում մեզ: Ու հենց ցավն էլ դառնում է աշխարհին նայելու մեր դիտանկյունը, առանցքը: Ու սա ամենից առաջ արվեստագետի դիտանկյուն է, քանի որ նա՝ այս դեպքում գրողը, ինչպես նկատում է Լևոն-Զավեն Սյուրմելյանը «…Միշտ էլ կանգնած է անասելի մի բան ասելու խնդրի առջև»1: Իսկապես, կան այնպիսի թեմաներ, ինչպես մարդու ծննդյան մութ առեղծվածը, որբությունը, խորթությունը, որոնց մասին առօրյա իրականության մեջ կա՛մ շշուկով են խոսում, կա՛մ լռում են առհասարակ: Բայց ի՞նչ է գրականությունը, եթե ոչ՝ լռության խզում: Գրականության բովանդակությունը թերևս հենց այդ անասելին է: Ու այս «անասելի» թեմաների Խանջյանական մեկնաբանությունն էլ դառնալու է իմ ուշադրության առարկան: Ընդ որում, ընտանիքի, որբության մոտիվի մասին դիտարկումները թույլ են տալիս մասնակիորեն, բայց որոշակի պատկերացում կազմել տվյալ գրողի ընտրած այս կամ այն մեթոդի մասին և հստակեցնել նրա դիրքորոշումը գրականության այս կամ այն ուղղության վերաբերյալ: Հենց այդ նկատառումով էլ փորձելու եմ թեման ընթերցել աշխարհի գրականության, մասնավորապես՝ էքզիստենցիալ գրականության մեջ թեմայի դրսևորման տարբեր ձևերի հետ համեմատությամբ: Մինչ այդ արժե հիշատակել, որ հայ և համաշխարհային գրական ու մշակութային ավանդույթում այս մոտիվը կամ թեման հիմնականում հետևյալ դրսևորումներն ունի:
— Որբությունը մանկապատանեկան գրականության մեջ (Դիքենս, Հյուգո, Մալո և այլք)
— Որբության փորձառությունը՝ որպես ազգային ճակատագիր (Գուրգեն Մահարի, Անդրանիկ Ծառուկյան…)
— Մարդու ծննդյան պամությունը՝ որպես միֆ և ճակատագիր (Լատինամերիկյան «մոգական ռեալիզմը» կամ միֆակիրառության մեկ այլ տարբերակ, ինչպես, օրինակ, Խեչոյանի գրականությունը: )
— Մարդու ծննդյան պատմությունը՝ որպես ճակատագիր և չարագործության հիմք նախա և հետէքզիստենցիալիստական գրականության մեջ
—  Որբությունն ու խորթությունը էքզիստենցիալ մեկնաբանմամբ
— Խորթությունը՝ որպես սոցիալական հիերարխիայից դուրս մղում:

***

Որբության, խորթության և մարդու ծննդյան մութ կողմերի դիտանկյունից խանջյանական տեքստի ընթերցումը բոլորովին չի նշանակում, թե Գուրգեն Խանջյանի գրականությունը որբի պատմություն է, ինչպես վերը նշված դեպքերից շատերում: Հեղինակի դիրքի մասին խոսելիս կարևոր է այն, որ Խանջյանի ստեղծագործություններում ոչ թե մանկան հայացքով է դիտվում «օտարությունը» և խորթությունը, այլ արդեն հասուն մարդու: Ընտանիքում խորթ, օտար լինելը պայմանավորում է նաև աշխարհի նկատմամբ մարդու վերաբերմունքը: Սեփական ծագման մասին կասկածը, որ Խանջյանի գրականության մեջ հանդիպում է սկսած առաջին վեպից, հատկապես վիպական տարածության մեջ ածանցյալ մոտիվ է, որ կրկնվում է մի քանի ստեղծագործությունների մեջ, ինչն էլ հենց ենթադրել է տալիս, որ այն չի կարող պատահական լինել և որոշ հարցադրումների բանալի կարող է դառնալ:

Խորթ լինելու կասկածը՝
որպես օտարացման պատճառ

Եթե «Հիվանդանոց» վեպում մենությունը Գրիգորի համար զգացական պատճառներ ունի, ապա նրա քրոջ՝ Մերիի օտարացման պատճառը մանկությունից եկող մութ կասկածն է:
«Այ այսպես է,- հայրս դառնում է ինձ,- հետը խոսել չի լինում, կարծես օտար լինենք: -«Օտար» բառից Մերիի դեմքով քմծիծաղ սահեց»: Օտարը և օտարացումը անմիջական հղման առիթ են տալիս էքզիստենցիալ գրականությանը, մասնավորապես՝ «Օտարը» վեպին, բայց Էքզիստենցիալ գրականության պարագային գործ ունենք ոչ թե ֆիզիկական որբության հետ, այլ խորթության զգացողության: էքզիստենցիալ փիլիսոփայության, մասնավորապես աթեիստական էքզիստենցիալիզմի հայեցակետից մեկն այն է, որ գոյությունը ինքն է ստեղծում իր գոյությունը:2 Քանի որ մարդը նետված է այս աշխարհ, լքված է ինչպես Աստծո կողմից, այնպես էլ աշխարհի, որն, ըստ էության ընտանիքի մոդելն է: Այնինչ, Խանջյանի դեպքում հենց ընտանիքում որբ լինելն էլ դառնում է կերպարի՝ Մերիի աշխարհայացքի խզման կետը: «Կարո՞ղ է մեր մաման ու պապան էլ հարազատ չե՞ն»3 հարցը դառնում է Մերիի վարքագիծը պայմանավորող ամենակարևոր կետը: Մյուս կողմից՝ չեմ բացառում, որ այս մոտիվը Խանջյանը ներդրել է՝ մեղմելու կամ գուցե պատճառաբանելու համար հերոսների՝ ինցեստի տաբուն արհամարհելը: Առհասարակ, սեռականությունը այս շրջանում Խանջյանի վեպերին բնորոշ երևույթ էր, և ըստ իս, այս պարագային այն ոչ միայն սեռական էներգիան պարպելու գործառույթ ուներ, այլև օտարացման զայրույթը հաղթահարելու:

Մարդու ծննդյան պատմությունը՝ որպես ճակատագիր եւ
չարագործության հիմք

Եթե Մերիի պարագային զայրույթը հաղթահարելու միջոց է դառնում սեռական էներգիան պարպելը, ապա «Արտավազդ-Շիդար» պիեսում խորթ լինելու կասկածը ծնվում է չարության, օտարացման պատճառով: Ընդ որում, հերոսը իրեն խորթ է զգում իր եղբայրների, քույրերի, ամբողջ ընտանիքի ու տան նկատմամբ, այնքան, որ սպանել է տալիս քրոջն ու եղբայրներին: Աշխարհի նկատմամբ Արտավազդի սիրո միակ ակունքը մնում է մայրը, որի նկատմամբ սերն էլ, ինչպես Մերիի դեպքում, որոշակի մեղսավորություն ունի: «Ուրիշների հետ գիտեմ՝ հեշտ է՝ թշնամուդ հարվածիր, մոտիկներիդ հեռավորության վրա պահիր… Որովհետև նրանց չեմ սիրում, միայն քեզ եմ սիրում: Իսկ դու իմ բաժին սերը ուրիշների մեջ ես բաժանել, մանկուց ամենաշատը ես եմ սիրել, ամենաքիչը ես եմ ստացել, մայր..»: Մարդկային մենությունն առավել տեսանելի է, երբ նկատվում է այլոց հետ հարաբերությունների բացակայությունը կամ խզումը: Իսկ երբ խզումը ոչ թե այլոց հետ է, այլ քո ընտանիքի, առավել է մեծանում դրամատիզմը. ինչպե՞ս է՛լ ավելի մեծացնել կյանքի անհեթեթության սրությունը, եթե ոչ ծնողի և զավակի հոգևոր կապի բացակայության ցուցադրումով: Ու հոգևոր կապի բացակայությունը, որ չարության և նենգության հիմքն են դառնում, սեփական խորթության կասկածն են առաջ բերում՝ «Ո՞վ ես դու, Արտավազդ… Արտավա՞զդն ես, թե՞ իսկապես մի շիդար, ում փոխս են գցել չարքերը: Ազնվազարմ Արտաշեսի՞ որդին ես դու, թե՞ վիշապազուն Արգամի»: Փաստորեն հերոսի՝ կենսաբանական խորթության մասին կասկածն էլ ծնվում է իր՝ օտար լինելու զգացողությունից: Այս կասկածն ունի նաև Սաթենիկ թագուհին, որը կարծես ուզում է արդարացնել չարագործ որդի ունենալը:
Նա ի սկզբանե՝ իր ծննդյան օրվանից է դատապարտված ուրիշ, օտար լինել:
Որքան էլ տարբեր ստեղծագործություններում մեկնաբանությունը տարբեր է, բայց թե՛ էքզիստենցիալ, թե՛ հոգեբանական, թե՛ սոցիալական տիրույթում որբությունն ու ընտանիքի քայքայումը դառնում է աշխարհի հանդեպ Խանջյանի հերոսի վերաբերմունքի արդարացումը:
Մարդկային չարագործությունը իր ծննդյան պատմությամբ է բացատրվում նաև նախա և հետէքզիստենցիալիստական որոշ ներկայացուցիչների ստեղծագործության մեջ, ինչպիսին, օրինակ, Պատրիկ Զյուսքինդն է (բազմաթիվ օրինակներից այս մեկի ընտրությունը կամայական է), մասնավորապես նրա հայտնի «Օծանելիք» վեպը4, կամ Դոստոևսու «Կարամազով եղբայրները»:5

«Ով եմ ես»

Վերջիվերջո մեր ծննդյան պատմությունն արդեն մեր ճակատագիրն է: «Կենաց ողբերգության առաջին գործողությունը սկսվում է երեխայի հայտնությունից»,- գրում է Ակուտագավա Ռյունոսկեն: Ու մեր բնավորության, մեր էության, մեզ հուզող հարցերի պատասխանների մեծամասնությունը գալիս է մանկությունից: Անգամ գոյաբանական «ո՞վ եմ ես» հարցը կարող է մարդու կենսագրության հետ կապված լինել: Ու Խանջյանը կամ նրա հերոսը գոյաբանական այս հարցը ևս պայմանավորում է հաճախ հենց մանկությունից եկող կասկածով: Եթե մարդը չգիտի՝ ովքե՞ր են իր ծնողները, ուրեմն չգիտի նաև ո՞վ է ինքը և ո՞րն է իր տունը: Սրանք, իհարկե, փիլիսոփայական հարցադրումներ են, որ կազմում են գրականության առանցքը, բայց կարող են ընթերցվել նաև որպես մի սովորական մարդու կենսագրություն: Այս մոտիվը կա ինչպես «Հիստերիաներում», այնպես էլ պատմվածքներում, մասնավորապես ուշարժան է «Նամակ ընթացքից»-ի հետևյալ հատվածը. «Մի բան էլ հիշեցի, սա քեզ երբեք չեմ պատմել. ազգականներիցս մեկը` մի հարբեցող, որ տարիներ անց սառեց-մեռավ իր ցախանոցում, մի անգամ, տասներկու, թե տասներեք տարեկան էի, փսփսաց ականջիս. «Դու ձերոնց հարազատը չես, քեզ վերցրել են, երկու ամսական էիր….
…Կասկածները կրծում էին հոգիս, նայում էի հայելուն ու հարցնում` ո՞վ ես: Հիմա էլ հաճախ տալիս եմ ինձ այդ հարցը, բայց հայելուն էլ չեմ նայում, որովհետև հայելին ժամանակն է: Մի րոպե, ինչու՞ պատմեցի այս պատմությունը»: Փաստորեն, Խանջյանը օտարացման էքզիստենցիալ հարցի պատասխանը փնտրում է իրականության մեջ, կենսաբանական և զգացական խորթությունը տրվում են որպես պատճառահետևանք: Այսինքն՝ զգացողության հարցի պատասխանը դառնում է իրականությունը: Կարծում եմ՝ Խանջյանի ստեղծագործության ամենաէական հատկանիշն է այն, որ այնտեղ տրվում են էքզիստենցիալ հարցեր, որոնց պատասխանը կարող է լինել և՛ էքզիստենցիալիստական, և՛ ոչ:

«Ընտանիքի քայքայում»

Եթե վերում բերված օրինակներում խորթությունը միայն կասկած է, որն, ի դեպ, որպես կանոն, տրվում է բամբասանքի մակարդակում, ապա շատ ստեղծագործություններում գործ ունենք ոչ թե կասկածի հետ, այլ ոչ ամբողջական ընտանիքի, որը ևս առաջացնում է կիսատության զգացողություն: Նույն կիսատության զգացողությունն ունեն «Ստվերներներ խամաճիկների փողոցում» վիպակի փոքրիկ հերոսը, որն ապրել է առանց մոր և Թիֆլիսում ապրած Գրոֆոն, որի հայրն է բացակա6: Եվ, ընդհանրապես, եթե ուշադիր լինենք, Խանջյանի հերոսներից և ոչ մեկը ամբողջական ընտանիքում չի գործում, նրանք կամ կանայք չունեն, կամ ծնողներից որևէ մեկին են կորցրել, կամ պարզապես ապրում են առանձին: Հաճախ էլ հերոսներն ինքնակամ են գնում մենության՝ «անհրաժեշտ տարածություն պահելու համար»: Նրանց կյանքում բացակա են ընտանիքի անդամներից որևէ մեկը կամ ընտանիքն առհասարակ: Ու հենց այս բացակայություններն էլ դառնում են, ըստ էության, կերպարների ձևավորման ամենակարևոր տարրերից մեկը:
«Էս սառն, անտարբեր աշխարհում ավելի կարևոր բան չկա, քան ընտանիքը, տունը, եթե դա չունես՝ ապրելն անիմաստ է, գոնե ինձ համար»,- հայտարարում է Խանջյանի վերջին պիեսի հերոսը՝ Հարութը: Բնական է, որ մենությունը տան և ընտանիքի բացակայությամբ պիտի պայմանավորվի առավելապես այն ազգերի գրականություններում, որոնց մշակութային ավանդույթի մեջ տան և ընտանիքի դերը էական է: Եթե փորձենք համեմատության եզրեր անցկացնել, նկատելի է դառնում, որ, օրինակ, ֆրանսիական իրականության մեջ ընտանեկան միասնականության ճեղքումը մարդկային կեցության մեջ այնօրինակ դրամատիկ ու սուր կերպով չի ընկալվում, որքան հայ իրականության մեջ: Կամյուի ստեղծագործության մեջ վերոբերյալ մոտիվը հիմնական չէ, այլ միայն փիլիսոփայական հարցադրման ընդհանուր կառույցի մի մաս, այնինչ հայոց մեջ էքզիստենցիալ հարցադրումները հաճախ հենց տան կամ հոր որոնման սյուժեներ են, ինչպես, օրինակ, Խանջյանի վեպերը: Պատահական չէ, որ հայ իրականության մեջ էքզիստենցիալ հարցադրումները տեսանելի դարձան հատկապես Խորհրդային կարգերի փլուզումից հետո, երբ նկատվում էր արժեհամակարգերի, ըստ այդմ՝ ընտանեկան ավանդույթի քայքայում և սոցիալական ծայրահեղ իրավիճակ, ուր տուն չունենալը ոչ միայն մետաֆոր էր, որով կարելի էր արտահայտել էքզիստենցիալ փիլիսոփայության կարևորագույն հարցեր, այլև կենսագրությամբ պայմանավորված՝ բնական վախ:

Սոցիալական որբություն

Եթե մինչ այս որբությունը կամ դրա մասին կասկածը Խանջյանական տեքստում գաղափարական և հոգեբանական ենթատեքստեր ուներ միայն, ապա արդեն վերջին «Որբերի ընտանիքը» պիեսում ընտանիք չունենալը նաև սոցիալական նշանակություն է ձեռք բերում: Այս հերոսները՝ Օհանը, Քնարը, Աստղիկը և մյուսները, ոչ միայն սեփական ընտանիքից են զրկված, այլև դուրս են մղված սոցիումից, կամ ավելի ճշգրիտ կլինի ասել՝ սոցիալական հիերարխիայի ամենացածրում են: Ու թերևս իրենց որբության ինքնագիտակցումն էլ այս հերոսներին միավորող գործոնն է դառնում: Ընդհանրապես, Խանջյանի ստեղծագործության մեջ մենք-ի ինքնագիտակցումը սակավ հանդիպող երևույթ է, իսկ եթե կա էլ, պարադոքսալ բնույթ ունի7: Մենք են դառնում այն մենակները, որ դուրս են մղված սոցիումից՝ խելագարները, անտունները, ինչպես այս դեպքում կամ առանձին ենթամշակույթի կրողները, ինչպես հիպպիները «Լուր չկա»-ում, որոնց միավորում է կառավարական ռեժիմին հակառակ լինելը:
Սա փորձ է ստեղծելու ընտանիքի մի նոր մոդել, որտեղ կենսաբանական հարազատության խնդիրը դուրս է մղվում: Իհարկե, արդարության համար պետք է ասեմ, որ ընթերցելիս այս միավորման պատմությունը կարող է փոքր-ինչ արհեստական թվալ, բայց սա մի կողմից պայմանավորված է ժանրի առանձնահատկությամբ, որը ենթադրում է փոքր ինչ թեթևություն և փիլիսոփայական ու հոգեբանական երկար խորացումներից խուսափում, մյուս կողմից ցույց է տալիս Խանջյանի աշխարհայացքային տեղաշարժերը:
Եթե առաջին շրջանում Խանջյանի ստեղծագործությունների մեջ ակներև էր ընտանիքի քայքայման և ըստ այդմ՝ մենակ մարդու պատմությունը, ապա այժմ գործ ունենք կառուցելու փորձի հետ, որը ոչ միայն Խանջյանի ստեղծագործության տեղաշարժերի վկայությունն է, այլև, առհասարակ, գրականության զարգացման, քանի որ ինչպես նկատում է Արքմենիկ Նիկողոսյանը «Նամակներ ընթացքից» գրքի առաջաբնում՝ «…Ստացվել է այնպես, որ Խանջյանի գրականության մասին խոսել, դիտարկումներ կատարելը, չնչին բացառություններով, նույնն է, թե արդի հայ գրականության մասին խոսելը»:8 Ուստի ընտանիքի և որբության խանջյանական մեկնաբանության փոփոխությունների ընթացքը՝ էքզիստենցիալիզմից մինչև սոցիալականություն, կարող ենք որակել նաև որպես հայ արդի գրականության զարգացման ընթացք:

————————-
1. Լևոն-Զավեն Սյուրմելյան, Ձեզ եմ դիմում, տիկնայք և պարոնայք, Եր., 1980:
2. М. Бубер. Два образа веры. М., 1995:
3. Գուրգեն Խանջյան, Հիվանդանոց, Եր., 2011, էջ 166
4. Տե՛ս САЛАХОВА Айгуль Рестамовна. РЕЦЕПЦИЯ И РЕКОНСТРУКЦИЯ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ОПЫТА ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМА В ТВОРЧЕСТВЕ ПАТРИКА ЗЮСКИНДА, Казан, 2007:
5. Հիշենք Սմերդյակովի՝ չարագործ ու աշխարհից օտարացած խորթ եղբոր կերպարը, որի մասին ասվում է՝ «Չի սիրում նա մեզ, այդ վիժվա՛ծքը,- ասում էր Գրիգորին Մարֆա Իգնատևնային,- և ոչ ոքի չի սիրում: Դու մա՞րդ ես որ,- ուղղակի Սմերդյակովին էր դառնում հանկարծ,- մարդ չես դու, բաղնիքի բորբոսից ես դուրս եկել, ահա՛ թե ով ես…»:
6. Հոր բացակայության մոտիվը տարատեսակ ընթերցումների տեղիք է տվել, մասնավորապես Հայկ Համբարձումյանը բավական հետաքրքիր դիտարկում ունի այդ մասին իր «Ներկա և բացակա Աստծո պես» հոդվածում:
7. Խանջյանի ստեղծագործության պարադոքսալ լինելու մասին տե՛ս՝ «Գրական թերթ», 13 հոկտեմբեր, 2006 թ., Հայկ Համբարձումյան, «Շան կյանք լուրերի շարունական բացակայության պայմաններում»:
8. Գուրգեն Խանջյան, Նամակներ ընթացքից, Երևան, 2009, էջ 4: