— Արշա՜կ, կռիշից կաթում է: Խոհանոցի՛,- մի առավոտ տատն ասաց պապին: Կարմրաշեն բարձրադիր ամառանոցային գյուղաքաղաքում անձրևներն այնպես հաճախակի էին դարձել, որ չէին կտրվում արդեն քանի օր, և միայն ժամանակ առ ժամանակ երկնքից թանձր մառախուղ էր իջնում, ու ամեն ինչ մեռնում, հանդարտվում էր, և այդ ժամանակ, չգիտես ինչու, սկսում էր ավելի շատ կաթկթալ վերևից:
— Էսօր Դոլիին կզանգեմ,- պատասխանեց պապը՝ հայացքը «Տրուդ» թերթից չկտրելով:
— Դոլիին չէ, պետք չի,- ինչպես միշտ անհանգստացավ տատը,- տարիքն առել է: Բա որ ընկնի- մեռնի, Աստված չանի, մարդիկ ի՞նչ կմտածեն, չե՞ն ասի՝ Դոլին քո տանիքին ի՞նչ էր անում: Բա որ ասեն՝ դու քո նախկին ենթականերին օգտագործում ե՞ս:
— Դոլին տանիքը կսարքի,- կտրուկ վրա բերեց պապը, իսկ դա նշանակում էր, որ այդպես էլ պետք է լիներ:
Դոլին վարպետ էր, ձեռքից ամեն բան գալիս էր: Թե՛ էլեկտրիկ, թե՛ տանիքագործ, թե՛ մեխանիկ, ու սատանան գիտի, թե էլ ինչ, բայց այսպես ասած, հաջողակ չէր: Թվում էր, թե ոչ ոք նրան անվնաս չէր տեսել՝ առանց վիրակապերի, առանց հենակների կամ առանց վերք ու քերծվածքի: Միշտ հոսանքահարվում կամ տանիքից էր ընկնում, կամ էլ, որ վատթարագույնն էր, միշտ ինչ-որ կախարդանքով, մուրճն էր ամբողջ ուժով իջեցնում մատների վրա… Նրա ձախորդության մասին նույնքան լեգենդներ էին շրջում, որքան՝ նրա ոսկե ձեռքերի: Եթե երկրորդը ժողովուրդը մեկնաբանում էր որպես վերից ստացած շնորհ, ապա առաջինի պատճառը այդ նույն ժողովուրդը գտել էր վարպետ Դոլիի չլսված քաջության ու անվեհերության մեջ, ով երբեք ոչնչից չէր վախենում: Ինչպես պատմում էին, մի անգամ՝45-ի գարնանը, նա միանգամից չորս ֆաշիստական տանկ էր խփել Բելգրադի կողմերում, ընդ որում՝ մեկը մյուսի հետևից: Տասնութը նոր էր բոլորում Դոլին, երբ մանկան տաքարյունությամբ նռնակներ էր նետում հակառակորդի տանկերի վրա ու տեսնելով դրանց վառվելիս՝ տեղում թռչկոտում էր ուրախությունից ու ամեն անգամ քթի տակ ասում՝ «ոռս պաչես»: Իր մակաբույծ-բառն էր, որը նա առիթ-անառիթ մտցնում էր խոսքի մեջ:
Ամենաանհեթեթը նրա խիզախություններից նրա հիվանդագին վերաբերմունքն էր էլեկտրականության նկատմամբ: Դե հիմա, մարդը չէր վախենում հոսանքից. ի՞նչ կարող ենք անել: Ու քթի տակ երգելով «Ռասցվետալի յաբլանի ի գռուշի, ոռս պաչես, պապլիլի տումաննը իզ ռեկի, ոռս պաչես»՝ այդ հիսունհինգամյա «ծերուկը» մատները թքոտում էր ու ոլորում բարձրավոլտ մալուխները նույն տաքարյունությամբ, որով գերմանական տանկերի վրա նռնակ էր նետում:
Առավոտյան Դոլին եկավ իր պես ջարդուխուրդ եղած կանաչ «Մոսկվիչ»-ով, ի դեպ, առավոտ ծեգին, այսինքն՝ ժամը տասին՝ բոլորիս այդ աղմուկից արթնացնելով: Դոլին կարճահասակ էր, ճերմակ մազերը «բոքս» խուզած, իսկ ուսին դաջվածք ուներ՝ «Մարո»՝ նետով խոցված մի բոլորովին անհամաչափ սրտի կողքին:
Միասին նախաճաշեցինք (տատը, պատճառաբանելով, որ առավոտ վաղ է, հրաժարվեց բերել մի շիշ «էն բանից»), իսկ հետո Դոլին փայտե սանդուղքով բարձրացավ տանիք: Արագ ու խանդավառությամբ էր աշխատում: Ինչ-որ բան էր դնդնում քթի տակ և մեխի ամեն զարկն ուղեկցում էր իր ֆիրմային «ոռս պաչես»-ով: Արշակ պապը, ուսերին հին պիջակ գցած, այգում՝ մի տաբուրետի վրա նստել և երեկվա խորովածի շամփուրներն էր մաքրում՝ երբեմն-երբեմն աչքը բարձրացնելով դեպի տանիք: Պապը մի քիչ վատ էր լսում:
— Դոլի՜, սա՞ղ ես: Իջի՜, թեյ խմենք, պերերիվ անենք:
— Հետո՜, Արշա՜կ Աշոտիչ: Մինչև անձրև հասցնեմ,- և հերթական մեխին՝ «ոռս պ աչես»:
1982 թվականն էր, այսինքն՝ես ութ տարեկան էի. կանգնած էի պապի կողքին ու սովորում էի շամփուր մաքրել, թեև կարոտով շարունակ նայում էի հեծանիվիս, որ կանչում էր ինձ գյուղի փողոցների ցեխերի մեջ ման գալու և հետո առավելագույն արագությամբ սլանալու հսկայական ցեխաջրի միջով, որն, ի դեպ, առավոտյան էի նկատել, երբ նախաճաշից հետո աղբն էի տանում թափելու:
— Այսպես ուրեմն, սկզբում պետք է վերցնել երկու շամփուր ու իրար քսելով՝ քերել-մաքրել կպած մսի կտորները: Տեսնո՞ւմ ես: Իսկ հետո վերցնել կարտոֆիլը, քսել շամփուրին ու մի քանի անգամ առաջ ու ետ անել: Ամբողջ երկայնքով: Որ շամփուրը ամբողջությամբ թրջվի: Պետք է զգույշ լինել, հա՜, թե չէ ափդ կծակես: Ա՜յ այսպես: Դե, հետո էլ արդեն վերցնում ես թերթն ու սրբում: Տե՜ս, թե ոնց թերթը կեղտոտվեց: Ա՜յ, հենց սրա համար պետք է խորովածից առաջ ու հետո միշտ մաքրել շամփուրները…
Եվ այդ ժամանակ մենք բոլորս լսեցինք վարպետ Դոլիի աղեկտուր ճիչը.
— Ո՜ռս պաչես…
Բոլորս հասկացանք. Դոլին հերթական անգամ վնասվել է: Ես վազեցի տան ետևը, որ համոզվեմ՝ արդյո՞ք տանիքի մյուս կողմ չի ընկել, և այդ ժամանակ իմ երկու զարմիկները, հավանաբար նրանք արդեն գիտեին ինչպես շամփուր մաքրել, համընդհանուր ուժերով վարպետին «երկնքից» ներքև էին իջեցնում: Կլարա մորաքույրը, որ բժշկական կրթություն ուներ, զննեց Դոլիի ուռած ու կապտած դաստակը և հայտարարեց, որ երևի թե կոտրվածք չկա, քանի որ Դոլին կարողանում է մատները շարժել: Պարզվեց, որ թերթաքարը պայթել էր, ու վարպետը մուրճով իջել էր սեփական ձեռքի վրա:
— Իսկ որ շոկ չստանա, թթի օղի տվեք,- ասաց Կլարա մորաքույրը:
Ինձ ճամփեցին գյուղի խանութ՝ բինտ ու հաց գնելու: Գյուղի խանութներում այդ ժամանակ կարելի էր գտնել ամեն ինչ՝ սկսած աղից, շաքարավազից, կոնֆետից, կաթնամթերքից, ընդհուպ մինչև կաթոցիկ, ամեն տեսակի դեղորայք ու մեքենայի արգելակման կոճղակներ:
Տատը նորից սկսեց սեղան բացել (երկար ժամանակ ես վստահ էի, որ տատիկների գործը հենց այդ է՝ սեղան բացել, հավաքել սեղանը, ամանները լվանալ, ճաշ եփել, սեղան բացել, հավաքել սեղանը…), միայն թե այդ ժամանակ սեղանին հայտնվեցին օղու բաժակներ և «Ջերմուկ. Հայաստանի հանքային ջրեր» պիտակով առեղծվածային շիշ, որի մեջ, իհարկե, բնավ «Ջերմուկ» չէր:
Արշակ պապն ու Դոլին սկսեցին ուտել ու մի-մի բաժակ կոնծել: Դոլին, մի քիչ աշխուժացած, խոսեց.
— Ի՜նչ հրաշք, ի՜նչ հրաշք: Արաղ մի ասա, արցունք ասա: Մարգարիտներ են, է՜, պռնկի պղպջակները:
Երբ Դոլին միայնակ խմեց «ջերմամիջուկային» թթի օղու ամբողջ շիշը, երբ ինձ նորից ուղարկեցին գյուղի խանութ՝ Համլետին զանգելու, որ գա հարբած եղբոր ու «Մոսկվիչ»-ի ետևից (օ՜, մի աննկարագրելի հաճույք էր հեծոյով չլմփալով մտնել հսկայական ցեխաջրի մեջ), երբ արդեն անհնար էր ուտել Սոնա տատի հրամցրած ամբողջ ուտելիքը, քանի որ ստամոքսի մեջ էլ տեղ չկար, վարպետը հանկարծ երգեց.
Սարերի հովին մեռնեմ,
Հովին մեռնեմ, հովին մեռնեմ.
Իմ յարի բոյին մեռնեմ,
Բոյին մեռնեմ, բոյին մեռնեմ…
Լավ չէի հասկանում խոսքերի իմաստը, հատկապես «յար» բառի, բայց վարպետի ձայնն այնպես թախծալի էր հնչում, այնպես կարոտագին, և մեղեդին էլ այնպես շարունակ տխուր էր, որ ես ինձ շփոթված, մոլորված, միայնակ ու ապշած զգացի: Երբեք չէի լսել նման երգեր… Վարպետ Դոլին գրպանից հանեց իր մեծ, կապույտ գծավոր թաշկինակը, սրբեց աչքերն ու քիթը (մեծ աղմուկով) և շարունակեց.
— Մի տարի է չեմ տեսել
Տեսնողի, յար, աչքին մեռնեմ…
Երբ Դոլին ավարտեց երգը, Արշակ պապը տատից թեյ խնդրեց (տատի ասած. «Վերջում թեյ ես դառնալու: Էդքան թեյ խմել կլինի՞») և ասաց.
— Քեզ պսակվել է պետք, Դո՛լի: Կթեթևացնի: Քանի՞ տարի է անցել: Քեզ մի հետևող է պետք: Կխնամի, հոգսդ կքաշի: Հրե՛ն, Համլետն իր ընտանիքն ունի, երևի մի երկու տարուց թոռներ կծնվեն, էլ բանը քեզ չի հասնի…
— Է՛հ, Արշա՜կ Աշոտիչ: Էլ ո՞ւր ամուսնանամ: Ճիշտը՝ չեմ էլ ուզում: Մարոյից հետո սիրտս ոչ մեկի համար չի խնդում…
Երբ մութն արդեն ընկնում էր, վարպետի կրտսեր եղբայրը՝ Համլետը, եկավ: Կլարա մորաքույրը նրան ասաց, որ Դոլիին վաղը պետք է հիվանդանոց տանել, որպեսզի դաստակը նկարեն, իսկ քնելուց առաջ թող տանը վիրակապը փոխեն: Ես տեսա, թե ինչպես Արշակ պապը Համլետին օգնեց վարպետ Դոլիին մեքենա նստեցնել (երգելուց հետ լրիվ անջատվել էր), և ես տեսա, որ հնոտ «Մոսկվիչ»-ի դուռը փակելուց առաջ պապը վարպետի վերնաշապիկի կրծքագրպանը փող խոթեց: Համլետը պապին շնորհակալություն հայտնեց, ու «Մոսկիչը» հեռացավ գիշերվա միջով: Պապը վերադարձավ տուն, նստեց բազմոցին, ակնոցը դրեց և ձեռքն առավ իր անփոխարինելի «Տրուդը», և տատը, որ երևի ամբողջ օրն իրեն զսպել էր, վրա տվեց.
— Էէէ՜, Արշա՛կ, ես հո ասում էի, որ Դոլիին պետք չի կանչել: Միշտ մի բան պատահում է էդ մարդու հետ: Հիմա էլ բոլորն ասելու են, որ վարպետ Դոլին Արշակ Աշոտիչի տանիքին է ձեռքը կոտրել:
Պապը չպատասխանեց:
Քնելուց առաջ Սոնա տատին ինձ ու զարմուհուս պատմեց, որ Դոլիի իրական անունը Կարո է, որ պատերազմից հետո, երբ դեռ բոլորովին ջահել տղա էր, քաղաքում աշխատել էր ինչ-որ մարդկանց մոտ, նրանք էլ խաբել էին խեղճին, իսկ երբ նա էլ փորձել էր պատիվ պահանջել՝ բղավելով. «Դոլյաս տվեք» (այստեղից էլ մականունը), այդ մարդիկ ոստիկանություն էին զանգահարել, և Կարոյին նստեցրել էին: Կարոն բանտից դուրս է եկել մեկուկես տարուց, վերադարձել է գյուղ ու սիրահարվել հարևանի աղջկան՝ Մարոյին, ով, ասում են, բոլոր սիրուններից ամենասիրունն է եղել:
— Մարոն ու Կարոն պիտի ամուսնանային: Բայց մի օր, Դոլին այդ բանն իր աչքով է տեսել, երբ Մարոն կով կթելիս է եղել, կովը քացով խփել է աղջկան, իսկ նա էլ ընկել ու գլուխը խփելով փարախի քարին, մահացել է: Իր փեսացուի ձեռքերի վրա: Ու Կարո-Դոլին էդպես էլ երբեք չամուսնացավ: Դրա համար էլ տխուր երգեր էր երգում: Պապը Դոլիին իր մոտ՝ ֆաբրիկայում, աշխատանքի վերցրեց ու միշտ, ինչով կարողացավ, օգնեց: Պապի ու Դոլիի ծնողները մի գյուղից էին:
— Տատի՛, իսկ դու գիտե՞ս, թե ինչ երգ էր երգում Դոլին, այսինքն՝ Կարոն,- հարցրեցի ես:
Տատը պատասխանեց.
— «Սարերի հովին մեռնե՞մ»-ը: Հա, բա ոնց, գիտեմ: Բայց վաղը կերգեմ: Արդեն պետք է քնել:
Երբ տատը գնաց, և ես ու քույրս լույսն անջատեցինք, դեռ երկար ժամանակ չկարողացա աչք փակել: Շարունակ փորձում էի մտքումս վերհիշել Դոլիի երգի մեղեդին: Ես չէի հասկանում, թե ինչու էր նա ինձ այդպես հուզել: Եվ ես տանջվում էի՝ փորձելով հիշել նրա բոլոր «երաժշտական» ելևէջները, շեշտերը, որտեղ ներքև, որտեղ՝ վերև… Բայց, իհարկե, ոչինչ չէր ստացվում: Ի վերջո վառեցի գիշերային լամպը: Քույրս արդեն քնել էր: Գլխավերևումս, պահարանիկի վրայի լամպի կողքին մի մեծ մոծակ տեսա: Զգուշությամբ վերցրեցի չուստս ու շրմփացրի մոծակին և կյանքումս առաջին անգամ ասացի.
— Ո՛ռս պաչես:

Թարգմանությունը՝ Մարիա Լազարևայի