«Խաչատրյան Սոնա-Սերժիկի բալա». հենց այսպես էլ ես պատասխանեցի, երբ մանակապարտեզի դաստիարակչուհին հարցրեց, թե ինչ է իմ անունը:
…Հայրս` փոքրամարմին, խեղճ, աշխարհի չափման իմ կշռաքարն է: Երևի աշխարհն է փոքր, ոչ թե հայրս` փոքրամարմին:
— Մեկ դու, մեկ էլ քո հերը,- այսպես է ասում մայրս, երբ ուզում է ինձ ու հորս շշպռել:- Էրկու ներվային, ոռբաց…
…Երևի ճիշտ է ասում մայրս:
Հայրս Մոսկվայում է, ես` Երևանում: Հիվանդ եմ: Չեմ ուտում, չեմ խմում, լացում եմ: Գիտական ու պառավական բոլոր միջոցները ի զորու չեղան երկու օրվա ընթացքում գոնե մի գծով իջեցնել իմ ջերմությունը:
— Էս էրեխեն կարոտից է ջերմում,- ասել է թաղային «կիսագրագետ» բժշկուհին:- Ո՞վ է բացակա տանից:
— Հերը:
Մոսկվա-Երևան տարածությունը hայրս երկու լոնք է անում: Գրողի ծոցը կորչեն աշխարհի բոլոր բժիշկներն ու հեքիմները. ես արդեն լավ եմ: Ուտում եմ, խմում եմ, չեմ լացում: Երևի հորս լոնքերից էին:
Ծննդյանս օրվանից վեց ամիս շարունակ մորս ստիպել եմ մնալ հիվանդանոցում: Վեց ամիս շարունակ մայրս հագի խալաթը փոխելու ժամանակ չի ունեցել, որովհետև բժիշկներն ասել էին, որ ես կմեռնեմ, չեմ ապրի: Այս ախտորոշմանը մայրս, չգիտեմ, հավատացել էր, թե ոչ, բայց որոշել էր նույնիսկ հագի շորը փոխելու համար կողքիցս չհեռանալ: Մեկ էլ տեսար բժիշկների ախտորոշումը ճիշտ դուրս եկավ. բա ինքն իր երեխի կողքին չլինի՞: Հիվանդասենյակում երեքով ենք` մայրս, ես, խալաթը: Ես չեմ շտապում մեռնել: Երևի նրանից էր, որ էլի մի «կիսագրագետ» բժշկուհի նայել էր ինձ ու մորս ասել. «Էս աչքերը, որ սրա վրա են, սա չի մեռնի: Ջանդ յուղի, էս աչքերով սա միանգանց հինգ տղա է իրենով անելու»: Մայրս թեթևացած շունչ է քաշել ու հանգիստ խղճով գնացել խալաթը փոխելու: Ես չեմ մեռել այդ ընթացքում: Երևի «կիսագրագետ» բժշկուհուց էր:
Բոլորը սարսափով են հիշում իմ մանկությունը: Նման սարսափով մարդիկ հիշում են երկրաշարժը կամ հրաբուխը: Չլսված բան է, որ երեք ամսական երեխան միանգամից երկու ժանիք ատամ ծակի: Չոչ-չորեքթաթ չեմ արել, միանգամից քայլել եմ: Ի՞նչ կմկմալ-թոթովել, միանգամից խոսել եմ: Սարսափելի չի, բա ի՞նչ է: Թե չէ մանր-մունր ատամներ ով ասես կարող է հանել, ով ասես կարող է կմկմալ, դու ասա միանգամից խոսել կարենան, որ մի օր մանկապարտեզի դաստիարակչուհւ տված հարցին պատասխանելու համար բերանը ջուր չառնեն:
Ես այդպես էլ պարել չէի սովորի, եթե չլիներ սրճաղացը: Խոհանոցում սուրճ են բովում: Սուրճի բույրը տարածվել է տնով մեկ: Սուրճի բույրն իմ պարի նախերգանքն է: Այ երբ արդեն բոված սուրճը լցնում էին սրճաղացն ու ձեռքից ձեռք փոխանցելով աղում, իմ պարն սկսվում էր: Ինքնամոռաց, քափ ու քրտինք մտած հո չէ~ի պարում, հո չէ~ի պարում: Սրճաղացի ձայնը ես լսում էի նույնիսկ յոթ սարի ետևից ու բարձրացնում էի ձեռքերս: Մի ամբողջ պարի անսամբլի չափ էներգիա էի ծախսում այնքան էի պարում: Երևի սրճաղացի մեղեդուց էր:
— Պապի, կարմիր կովի հեքիաթը պատմի, որ քնեմ:
Աշխարհի ամենագեղեցիկ ու ամենահեքիաթն էր կարմիր կովի հեքիաթը, որի հեղինակային բոլոր իրավունքները պապիս էին պատկանում ու որից ես այսօր ոչ մի բան չեմ հիշում: Պապս պատմողի, ես լսողի դերում եմ: Պապս պատմելուց հոգնում-քնում է: Ես բաց աչքերով հսկում եմ պապիս քունը: Երևի կարմիր կովից էր:
Փողոց, բակ, խաղ. ես պաշտում եմ այս երեքը:
— Սոնա ջան, եթե քեզ հարցնեն` ի՞նչ ես դառնալու, ասա բժշկուհի կամ ուսուցչուհի,- ասում էր հորաքույրս:
Հակառակ հորաքրոջս, ով ինձ չգիտես ինչու պատկերացնում էր կամ սպիտակ խալաթով կամ դասամատյանը ձեռքիս, հորեղբայրս մի իսկական փարոս էր, ով ինձ միանգամից ազատում էր ուսուցչի ու բժշկի պատասխանատու աշխատանքներից:
— Սոնա, կուզե՞ս առավոտից-իրիկուն դրսում լինես, տուն չգնաս:
— Հա~…
— Դե ուրեմն, որ մեծանաս պիտի փողոցների հավաքարար դառնաս. ամբողջ օրը դրսերում կլինես:
«Սոնա ջան, որ մեծանաս, ի՞նչ ես դառնալու»,- երբ այս հերթապահ հարցով ինձ զահլահան էին անում, իմ պատասխանը լակոնիկ էր` «փողոցների հավաքարար»` մի առանձին հպարտությամբ ու ընդգծված առոգանությամբ ասում էի ես:
Պաղպաղակ, խաշած կուկուռուզ. և իմ մանկության յոթնագույն ծիածանը երկու գույնով ավելանում էր: Առաջինի քաղցր-վանիլային սառնությունը և երկրորդի աղի փափկությունն ինձ մոտ հաճելի գլխապտույտ էին առաջացնում: Ցավոք, պաղպաղակի սառնությունը իմ քիմքին հակացուցված էր: Սառցե գոլորշի արձակող էսկիմոն մի վայրկյանում թասի մեջ կաթ էր դառնում… Հակառակ դեպքում մայրս ստիպված կլիներ ևս վեց ամիս նույն խալաթով կարաուլ կանգնել մահճակալիս մոտ: Այսօր արդեն մինչև մեկը մի պաղպաղակ է ուտում, ես այդ ընթացքում երկուսն եմ ուտում` արագ-արագ, կծելով, թե չէ մեկ էլ տեսար նորից կաթի վերածվի: Կհարցնեք, իսկ կուկուռո՞ւզը: Ճիշտ է, այս մեկը մորս չէր ստիպի քսանչորս ժամ արթուն մնալ, բայց որ օրը ես կուկուռուզ կերած գարշոկ էի նստում, մայրս ինձանից աչքը չէր կտրում: Աստված չաներ` ես գարշոկի մեջ տեսնեի կուկուռուզի հատիկները… Երկու ոտքս մի կոշիկի մեջ էի դնում, ձայնալարերիս մաքսիմում հնարավորությամբ ճչում ու ստիպում, որ հենց գարշոկի միջի կուկուռուզն ինձ տան ուտելու:
Ես չգիտեի` ինչ բան է քաղցը: Երբ մեր բակից ամբողջ թաղով մեկ տարածվում էր իմ աղիողորմ ճիչը, նշանակում էր տանեցիները փորձում էին իմ կամքին հակառակ ինձ կերակրել: Բերանս բացել փորձելու համար նրանք ուզածդ կենդանուն բնաձայնում էին, իսկ մայրս բրնձի շիլայով լի գդալը փորձում էր տեղավորել բերանս: Եթե մեկ-երկու այդպիսի փորձ մորս հաջողվում էր, համարվում էր, որ ես տրաքվելու աստիճան կշտացել եմ: Երևի այդ բնաձայնումներն ու գդալն են մեղավոր, որ ես այսօր վախենալու աստիճան զզվում եմ բրնձից:
Միայն մեկ անգամ եմ իմ կամքով մոտեցել ուտելիքին, այն էլ…. Հինգ տարեկան էի, երբ գլաններս հեռացրեցին: Ամբողջ ընտանիքն աչքերը չորս արած հետևում էր, որ ես պատահական բան բերանս չդնեմ: Բայց ես աննկատ ճեղքեցի տանեցիների շրջափակումն ու մոտեցա հացի պղնձին: Անաղմուկ բարձրացրեցի ծանր պղնձի բերանն ու արագ-արագ սկսեցի հաց ուտել: Մայրս նկատեց ու ինձ ուժով հեռացրեց հացամանից:
— Ի՞նչ էղավ, էդ էրեխի ձենը խի՞ հանեցիք,- հարցրել է պապս:
— Աչքս թարթեցի հաց ա ուտում, ախր չի կարելի, է…
— Խեղճ էրեխեն մի անգամ ուզեց հաց ուտի` չթողեցինք, լացացրեցինք….
Ու ես ու պապս սկսել ենք միասին լաց լինել: Ես հացի համար, պապս էլ…
Դպրոց, առաջին դասարան, այբբենարան` կրակ ու պատիժ իմ ու մորս համար: Ոչ մի կերպ չեմ կարողանում տառերն իրար կպցնել, բառ ստանալ: Երևի տառերից էին: «Սուր դանակ», «Սարի ծաղիկ» ու նման այլ այբբենարանական բառակապակցությունները ես ոչ թե կարդում, այլ անգիր էի անում: Սեղանը, որի վրա ես գրել-կարդալ էի սովորում մեր տան հին պղինձն էր, որի վրա ձեռքերս հազիվ էին տեղավորվում: Մայրս պղինձն այնպես էր պլպլացրել, որ փայտյա ամուր գրասեղանի տերերը կնախանձեին իմ հնարավորություններին: Երևի հենց դա էր պատճառը, որ երբ դասարանում գրավոր աշխատանք էր հանձնարարվում, ես մեծ խանդավառությամբ զույգ արմունկներով հենվում էի աշակերտական սեղանին ու գեղեցիկ ուլունքներ շարում տետրում:
Ես գիտեմ` ինչ համ ունի հրաշքը: Մի անգամ ես հրաշքի էպիկենտրոնում եմ եղել: Արդեն ասել եմ, որ կարդալ չգիտեի, տառերը չէի կարողանում հիշել: Բայց քանի որ կարողանում էի անգիր անել ամեն ինչ, ապա ուսուցչուհին չէր նկատել, որ ես կարդալ չգիտեմ: Մի կերպ վերջացրեցինք այբբենարանը և մեզ բաժանեցին մայրենիները: Աչքի պոչով նայեցի, որ դասերն այստեղ 10-15 բառանոց տեքստեր չեն, այլ… Սարսափեցի: Այնպես սարսափեցի, ինչպես մարդիկ սարսափում են երկրաշարժից, հրաբուխից կամ ինչպես մի ժամանակ մարդիկ ինձանից էին սարսափում, երբ ես դեռ փոքր էի: «Ես էսքանը անգիր անողը չեմ»,- մտածեցի ես: Մեկ էլ լսում եմ ուսուցչի հրամայականը.
— Բացեք գրքերը:
Բացեցինք:
— Ո՞վ է ուզում կարդալ առաջին դասը:
Դասարանը վեր բարձրացրած ձեռքերի անտառ էր հիշեցնում: Իրար գլուխ էին կոտրում, թե ով պիտի կարդա առաջին դասը, որ բոլորին ու ուսուցչին ապացուցի, որ ինքն արդեն մեծ է, արդեն այբբենարանցի չէ ու վարժ կարդալ գիտի:
— Քանի որ ամենագեղեցիկը Սոնան է կարդում, առաջին դասը նա էլ կկարդա: Սկսիր Սոնա:
Էլ ի՞նչ սև սկսիր, թուքս չկարողացա կուլ տալ, ինձ թվաց` բերանումս ոչ թե թուք էր, այլ մի ահագին բրդուճ, ձեռ ու ոտս սառեցին, Սերժիկի բալայից ս տառն էլ նույնիսկ չմնաց… Ու մատներս սահեցին տողերի վրայով: Հո չե~ն սահում, հո չե~մ կարդում: Ես վերացել եմ, չկամ… մամ ջան ես հաստատ գոնե ութի ատեստատ կունենա~մ: Մայրենին վերջ տվեց իմ ու մորս Քրիստոսի տանջանքներին: Ինձ դաս սովորեցնելու համար այլևս երբևէ մայրս չնստեց իմ պղնձի կողքին պահապան հրեշտակի պես: Երևի հրաշք էր: Հրաշքը մայրենիի համն ուներ:
Դպրոց, պղինձ, այբբենարան, արմունկներ, սրանք արդեն անցյալում են, հիմա հերթը ԲՈՒՀ-ինն է: Ընդունելության բոլոր քննություններին ինձ ուղեկցում է մայրս:
— Մամ, մամ ջան, հենց էստեղ կանգնի, տեղ չգնաս, մինչև դուրս գամ:
Պատմության քննությունը երկու ժամից քիչ ավել տևեց: Երկու ժամից քիչ ավել էլ մայրս մնաց կանգնած իմ մատնանշած տեղում: Դուրս եմ գալիս ու տեսնում եմ մորս: Օգոստոսյան արևը չէր խնայել նրան:
— Այ կնիկ, խ՞ի ես կանգնած մնացել էս արևի տակ:
— Դու չասեցի՞ր:
Հա… Երևի մոռացել էի:
Չնայած օգոստոսյան արևի ու պատմության քննության նման խորհդային տարիները մնացել էին անցյալում, բայց մեր տան սովետական հեռուստացույցը իր տեղը եվրոպականին ոչ մի կերպ չէր ուզում զիջել: Գրեթե չէր աշխատում, կարելի է ասել ամբողջ ընտանիքն էր աշխատում նրա փոխարեն: Ալիքը փոխելու, գլխին ու կողերին խփելու համար մենք ջանք ու եռանդ չէինք խնայում: Ամեն անգամ մենք գումար էինք ետ գցում այդ սովետական մնացորդից ազատվելու համար: Հենց լրանում էր բաղձալի հեռուստացույց ունենալու օրը, մոտենում էր նաև իմ ուսման վարձը վճարելու օրը: Ես խնայած դրամներով մոտենում էի դրամարկղին ու տուն վերադառնում վճարման անդորրագրերով: Իմ ուսանողական չորս տարիները հավասար էին չորս հեռուստացույցի: Երևի տարիներից էին:
«Խելքից թեթև գիժ է մեր մոզին» այս ընծայագիրն էր թողել իմ գրքի վրա մեր հարևան Վարդանը, երբ ես դեռ հինգ տարեկան էի: Գիրքը չկա, ընծայագիրը չկա, բայց երևի ճիշտ էր հարևան Վադանը:
Երևի այսքանը:
