Այո՛, քեզ հասկացող չկա: Քեզ ինչպե՞ս ու ո՞վ հասկանա: Կամ ո՞վ է ում հասկանում: Ամենադժվարը, սիրելիս, ինչ-որ մեկին հասկանալն ու հասկացնելն է: Բացատրում ես, շարում բառերի մի երկաթուղի, բայց դիմացինդ ընդամենը վատ կիրառված հայերեն է նկատում (լավագույն դեպքում): Վատ է, սիրելիս, շատ վատ է: Պահ է գալիս, երբ կատիկդ սեղմվում է աննյութ ու աներևույթ ճանկերից, և ուզում ես գոռալ ու բացատրություն պահանջել աշխարհից՝ քեզ հանդիպած հանիրավի ախմախությունների ու ձախողումների համար, բայց փոխարենը մտերմիկ ձայնով հնչում են կոմերցիոն մտքեր՝ կապված մոտիվացնող պատմությունների հետ, կամ առած-ասացվածքներ, որոնց իսկության աստառը անհայտ է, ու մարդը լսում է դրանք հպանցիկ, որովհետև դրանք կյանքի դաժան օրերին մեզ ուղղված առերեսումներ են սոսկ, ավելի ոչինչ: Լինում են պահեր, ինչպես հիմա է, որ անորոշությունից չես իմանում՝ ուր գնալ, և տուն ես գնում միայն այն պատճառով, որ ուրիշ, ավելի հարմար տարբերակ այլևս չկա:
Փողոցներում մարդկային անկանոն հևք է, երջանկություն հիշեցնող աղաղակներ, որ ելնում են երիտասարդների անգղային կոկորդներից: Դու քայլում ես հրմշտոցներին անհաղորդ, մոխրագույն հոգով ու փակ ես կյանքի, օրվա անակնկալի առաջ: Ինչ-որ թախիծ է արճճի նման պատել քեզ ու քո սրտին, և հիմա բոլորը զբաղված են, բոլորը հեռու են, բոլորը խրախճանքի մեջ են կամ էլ անհրապույր խրատներ են ձոնում քեզ: Քեզ, որ կուշտ ես բարեպաշտական այդ ուղղորդումներից: Քեզ, որ վաղուց ես բացահայտել այս աշխարհի անսկզբունք պարզունակության բանաձևը, ու «գիշեր-ցերեկ» արդեն անկիրք հաջորդումները քեզ ձանձրույթ են պատճառում: Քեզ մի՞թե կարելի է սփոփել, սիրելիս, կամ ո՞ւմ է հնարավոր սփոփել՝ ոչ մեկին:
Իսկ գիշերը սև է՝ խավարագույն, լուսինն էլ, ասես, գողացել է արևի մսխած ողջ ցերեկը, բայց անարդյունք: Արդեն համր առհավատչյա էլ չկա բացվող օրվա թափանցիկի մասին: Քեզ թվում է՝ բանտարկություն է սա բաց երկնքի տակ: Մարդիկ մաղվում են փողոցներում, դրսում են մնում հարբածները, սրիկաներն ու քեզ պես չհասկացված մի քանիսը: Մնացածը կա՛մ ընտանեկան կիսալուսին բազկաթոռներին են՝ միավորող ֆիլմ-ընթրիքի առաջ, կա՛մ սիրո լազուրի մեջ կիսախեղդ, կա՛մ էլ անհոգության բարձերին հենված, կապտանեոն լույսերի մեջ՝ խռացնելով պարպում են կոկտեյլի վերջին ումպը: Այդ նրանք են, ովքեր այս աշխարհի երազները տեսնում են միայն բաց աչքերով. քնում են ցերեկը և, վարդագույն թմբիրը կոպերի տակ, ելնում են անիլաճ ու ստերջ: Զարթնում են, երբ երկիրն է նիրհում: Ահ, երկիր: Միամտաբար տվեցիր այդ բառը: Չնայած՝ դա բառ չէ, այլ՝ անուն, որ ասոցացվում է Հայաստանի հետ: Փակում ես աչքերդ պատահմամբ, ասենք, բաճկոնդ կոճկելուն զուգահեռ, ու տեսնում բոլորովին ուրիշ պատկեր. կարմրաշեկ հող ու ծերպեր, մշուշներում սուզված լեռներ, լեռներ, որ արևի ծորացող շողերի տակ ձյունե ճակատներով են: Տեսնում ես հերկած անդաստաններ ու քո առաջին սիրո աչքերով ալիքվող ջրեր, և փոշի՛, փոշի՛, փոշի՛, որ ելնում է արքայական աշխետների խելահեղ վարգից: Բացում ես կոպերդ ու… մթնում է սարյանական այս կտավը: Վերջ: Այս էր երազելու ենթակա տեսարանը՝ երազվող երկիրը:
Դու ապրում ես սեփական կամքով՝ քո իսկ սեփական կամքը խեղդելով, միայն թե լինես հայրենիքում: Եվ ահա քեզ մի ժամանակահատված է բաժին ընկել, երբ երազողներին գնդակահարում են ամեն պատի տակ, ավտոտնակների ետևում, սրճարանների, ակումբների զուգարաններում՝ սպիտակ սալիկներին արյուն վրձնելով: Ուզածդ լուսավոր, անթարթ ու բացեիբաց մայթերին կամ էլ մթնոտ նրբանցքներում դանակահարվում է մի երազկոտ ու հեքիաթով սնուցվող մարմին: Այո, ճիշտ ես կարծում, դու ինքնատանջ ես, որ ապրում ես այս փոշեգույն ֆիկցիայում, ուր պոլիէթիլենն ու պլաստմասե ամենայնինչը լպիրշորեն ստվերում են ամենամաքուր աստառն անգամ: Մի՞թե հայրենիքում ապրելը պիտի պարտադիր զոհողություն պահանջի: Ինչո՞ւ, օրինակ, ամբիոններից ապահովություն ու խաղաղություն ճառող երկրներում չկա դիտավոր կեցություն, կամ երբ մարդը՝ քաղաքացին, ուզում է ապրել իր երկրում, ապրում է գերագույն հանգստությամբ ու ապահով: Ասենք, դրանք մի կարգին հայրենիքներ էլ չեն, դրանք ընդամենը գեղեցիկ դրոշների ստվերներ են, որ իրենց մեջ են հավաքում մարդկային խառնիխուռն բախտեր: Հայրենիքը ուրիշ բան է: Երևի սեփականատիրական ինչ-որ բորբոքում, բայց հայրենիք են կոչվում հիմնականում այն երկրները, որոնք սպառնալիքի տակ ճկվում ու դիմադրողականություն են ձեռք բերում՝ հենց այդ դիմադրողականությունն էլ կոչվում է հայրենասիրություն:
Լավ էր, շեղվեց մի քիչ միտքդ, բայց, սիրելիս, չէ՞ որ քեզ չէին հասկանում, չէ՞ որ դու մի ուրի՜շ ինքնություն ես՝ անբացատրելի, անընկալելի, անբացահայտելի, ան, ան, ան… Չէ՞ որ դու ժպտում ես անկեղծ, արցունքախառն, հուզվում ես դրամատիկ, ճչում ես բարեկամաբար ու հոգումդ աղոթում՝ ամբողջ աշխարհի ստահակություններին ի ներումն: Կարծում ես (և ճիշտ էլ անում ես), որ քեզնից պետք է նեղանա ախմախը միայն, որովհետև դու ամենաբյուրեղյա մարդն ես: Ճիշտ է: Բայց հիմա, որ կանգնել ես այս խավարի դեմ անկարող լամպի առջև, որ փայլեցնում է միայն անձրևաջրերը, նայիր ներքև: Նայիր ու զգա մարդկային դանդալոշ կեցության պարտադրանքը, որի բեռից ճորտացած մարդիկ շտապում են իրենց ծածկերի տակ մտնել, որ առավոտ կանուխ վազ տան աշխատանքի: Ախ, աշխատանք: Դու աշխատանք էլ չունես: Չունես, որովհետև անհարկի ժպտալ չսովորեցիր, որովհետև տնօրենին հաճոյանալը քեզ համար հայհոյանքի պես բան է: Դե, ուրեմն, կողքից տես, թե ոնց են պատեհության որսորդները լեռնագնացի պես բարձունքներ նվաճում: Թքա՜ծ: Դու հո ազնիվ ես ուզում լինել քո խղճի առաջ ու գլորել դեմքիդ ձանձրույթի շիթեր ցողող կյանքը՝ հավատարիմ մնալով ինքդ քեզ:
Խնդիրներդ աճում են վայրի մոշ ու մացառի թափով: Խնդիրներ, որոնց դեմ գերտերությունների ցավերն ընդամենը խուտուտ են թվում: Քաղաքը, որտեղ ապրում ես, չի խոստանում քեզ ոչինչ: Եվ այն, որ իր իգական գգվանքները ուրիշներինն են, քեզ տանջում է, ինչպես կնոջը մեկի հետ կիսելը:
Երևանն աղջիկ է: Գիշերները գրկից գիրկ փախչող, հմուտ սիրեկանից մինչև կրակոտ գգվանքին անտեղյակ պարմանու թևերի տակ բաղեղվող, շքամուտքերում համբուրվող, նրբանցքներում խոշտանգվող, հարբող ու քարշ եկող մի աղջիկ, որ լուսաբացին յավշինով փողոցներն ավլող կանանց հայտնվելուն պես մաքրվում է ու մտնում կուսական քողի տակ. առավոտվա ավլելը Երևանի մայթերին շպար քսելու պես մի բան է: Հանդուրժողական երեսներով, լաչակները որպես գլխիկորության նշան կապած կանայք մաքրում են շամպայնով արբած գիշերների զեխն ու խայտը: Եվ առավոտյան արթնանում է մորեմերկ այդ աղջիկը՝ իր մաշկի փշաքաղումից թրթռացող խալերով ու երեսի անմեղություն հարուցող պեպեններով:
Դու հենվում ես կիսախոնավ մի քարի ու նայում ապրիլյան սնափառ անձրևներից լցված փոսերին, որ հիմա փայլում է փողոցի աղոտ լույսերից: Լույսեր, որ ուր որ է անջատվեն պիտի, որ հրեն քեզ դեպի քո տուն: Այդ լույսեր անջատող-միացնողները հո չգիտե՞ն, որ դու հոգնել ես, որ դու չես ուզում բռնել հուսահատության կածանն ու տուն գնալ: Գնալ ու նայել քեզ անհաջողակ համարող դեմքերին, որոնք հոժարությամբ պիտի քեզ խրատեն քանիցս: Նրանք հո չգիտեն, որ քեզ համար փախել է հետաքրքրությունը օրերի պարսի նկատմամբ, ինչպես մուլտֆիլմից է հիասթափվում երեխան: Գրողը տանի, ի՜նչ հաճելի է շնչել պաղ օդը, որ ներսիդ կրակները հրշեջ փրփուրի նման մարում է:
Մինչև կյանքիդ կարևորագույն քայլերն անելը դու, իհարկե, այլ հեռանկար էիր պատկերացնում. սկզբում հրաշալի ուսում, ընթացքում միջին աշխատավարձ, որը, ուսանողական ծախսեր հոգալուց բացի, պիտի ընդլայնի քո կապերը մասնագիտական ճակատներում, դե իսկ հետո արդեն պատվաբեր մի աշխատանք՝ ինքնասիրությանդ հարիր աշխատավարձով: Թարս է, սիրելիս, խորհուրդս է՝ չերազել ոչինչ՝ մինչև իրերի հաջորդականության ականատեսը դառնալը: Պատահեց այնպես, որ ուղղակի չեղավ: Չեղավ էլի, էլ ո՞նց ասեմ: Դու, անշուշտ, տաղանդավոր ես, բայց ո՞ւմ է պետք դա: Կամ ի՞նչ է տաղանդը: Դիմացինդ, որ նույն մռութն ունի, նույն ձեռուոտը, ի՞նչ է, պակա՞ս է քեզնից: Դե արի ու իսկությունը ներկայացրու անգետ աշխարհին: Թողնենք:
Փորձում ես մարմինդ պոկել խոնավ քարից ու զգում ես ճոճքդ՝ հենարան փնտրող, հոգնաբեկ ու, գրողը տանի, տհաճ հարբածի ճոճքը: Լույսերը լղոզվում են կիսախուփ աչքերիդ դեմ, դու բռնվում ես սյունից, նստում պաղ մայթեզրին ու թմրած գլուխդ առնում ափերիդ մեջ: Մտքումդ մի մեղեդի է, ու ինչ-որ բառեր են սայթաքում քիմքումդ, որ երբեք չեն էլ գրվի: Հիշո՞ւմ ես՝ դու գրող ես: Ընդ որում՝ անհաջողակ գրող, որովհետև ընկար տողեր չափելով ու կյանքիդ կարևորագույն 2-3 տարին մսխեցիր թղթերի դեմ կռթնած, մինչդեռ ընկերներդ դարձան ազգանունով կանչվող տղերք, իսկ ընկերուհիներդ… որոնք շիկնում էին մոլեռանդ ու նուրբ քո բանաստեղծություններից, նշանվել են կամ շիկացած կրծքերով կաթ են տալիս չոչող մանուկներին: Ո՞նց փախան դոշիդ վրայից, չզգացիր: Դե գնա ու գրի: Գնա ու հենց արբած էլ գրի: Գնացիր-եկար, դարձար գրող, այսինքն՝ մի մարդ, որը պիտի ապրի չքավորության մեջ, ունենա դժբախտությունների մի կծիկ, անիծվի բախտից ու պարտադիր պիտի մեռնի՝ սիրվելու համար: Դե սփոփվիր, ախպերս:
…Քամին շնկշնկում է թեթև, լղոզված աչքերդ վեր ես հանում, ու տեսարանը մշուշից մի կերպ հստակվում է: Քնել էիր, գիտե՞ս: Երևի մի կես ժամ: Արդեն վախենալու աստիճան մութ է, բայց դա լուսանալու պատրաստ մութն է: Խմածությունդ եռ է տալիս մեջդ, դու հենց այդ բլթբլթացող կաթսայից էլ զարթնել ես: Մարմինդ այրվում է, և ուր որ է, ասես, բշտեր պիտի դուրս գան մաշկիցդ: Փորձում ես կանգնել, քայլում ես մի քանի մետր, երերում ու մռմռալով նորից ընկնում: Կողքիդ մի անորոշ իր է, ու լռության մեջ կողմնորոշման համար տված դադարից՝ որոշում ես վերցնել: Ա՜խ, տիկնիկ է: Ցեխոտ, գզգզված մազերով, մի ոտքը լոճած: Մռութը մոտեցնում ես դեմքիդ, նայում խնձորի խալերի պես կետիկներին, ժպտուն ու սառած հայացքին, թափ ես տալիս, ու թարթվում են աչքերը… Ինչպիսի՜ զբաղմունք լուսադեմին արբած մարդու համար: Տիկնիկին զգուշորեն դնում ես կողքիդ՝ ցեխոտ դեյրան ծալելով, գրպանիցդ հանում ես ճմրթված տուփը, վառում մի սիգարետ ու գլուխդ կախում թաց ասֆալտին: Ի՜նչ զզվելի է էս ընթացքը՝ հուսահատություն, ձախողումների երամ, միակ սփոփանքը վաղը-մյուս օրը այս ամբողջ կենսական «մարտերի» չգոյության փաստն է: Այն, որ պիտի չքվենք մի օր այս պարզունակ ակվարիումից: Այո, ուզում ես չքնաղ կյանք ապրել, քնել ու զարթնել հեշտության թմբիրում, բայց հիշում ես, որ դրանք անցողիկ են, ու հանկարծակի լքելու ես պարտադրաբար, սփոփվում ես քո չքավորությունից: Ախր, դու լավ մարդ ես, է՜, որպես ընկեր՝ տապակվող ես, որպես բարեկամ՝ զոհվող, որպես զավակ՝ սրտալի, որպես քաղաքացի՝ պատրաստակամ: Տո որպես աշխատակից էլ՝ նվիրվող ու բեռնվող, ինչո՞ւ ես այս ճղճղացող թվականում կուլիսներից հետևում կյանքին: Թքա՜ծ: Սրանք մանր բաներ են, քեզ առողջություն լինի, գլուխդ առ ու փախի, գնա ու թափառի: Թափառի ու գրի, քարշ արի: Քոնը դա է, ախպերս, քոնը մանրիկ, առօրյա հաճույքն է:
Դու գրող ես, չէ՞: Հիշո՞ւմ ես՝ ինչ առաջարկ էիր ստացել Ռուսաստան գնալու: Մանրիկ գործ էր, բայց, դե, խոպան է, էլի, մի բան կբացվի, թե չէ, որ մնացել ես ի՞նչ… կգնաս, դրսից ավելի ուժգին կսիրես երկիրը, ինչպես բոլորը: Մի էրկու կոպեկ կուղարկես հիմնադրամին, մի էրկու միտինգների ջուր առաքելու գրոշներ կուղարկես, կարճ ասած՝ Սփյուռք կլինես, էլի: Սփյուռքը, ինչպես տեսնում ես, մի հյութալի կարևորություն է…
Քամին էլի է շնկշնկում, բայց ինչ-որ թափոններ են քսվում ասֆալտին մի կանոնիկ հրումով: Դու չես էլ զգում, սիրելիս, դու հանգած ես, սա քո բեռնաթափման օրն էր: Կինն իր երկարապոչ ավելով քաշեց ու շուռ տվեց շիշը, թափվեց կիսատ գինին, քիչ այս կողմ տիկնիկը քաշեց, գցեց շշի ու մնացյալ աղբի մեջ, իսկ քեզ, որ հանգել էիր, թեթևակի հրեց, դու գլուխդ ափերիդ միջից դժկամորեն բարձրացրիր, փքված կոպերիդ տակից մշուշոտ նայեցիր՝ ինչ-որ ծերացած կին էր՝ տիկնիկի խաղալիք դեմքով, տիկնիկի շրշուն դեյրայով, վրայից՝ լուսանդրադարձող մի ժիլետ, և ավել էր քսում ոտքերիդ տակ ու կոշիկներիդ, քաշում խումհարային հեշտանքն ու քթի տակ թրթռում:
Դու նորից արձանացար գլխահակ, ընդունեցիր կողքանց չակերտի տեսք, ու աչքերդ նորից փակվեցին արդեն թափանցիկ քաղաքի կեղտոտ մայթերին: Դու, իհարկե, չես հիշի, բայց շուրթերդ, անվարժ բացուխուփից թույլ սուլոց հանելով, անհաղորդ փսփսում էին.
— Երևա՜ն, պեպենոտ աղջիկ…