…բայց կգնաս հլու աշխարհն այն խոլ ու սին`
Չայրած վերադարձի
կամուրջները, հարկավ:
Ա.Ա.
Առավոտյան չեմ զարթնում: Առավոտն ինքն է արթնացնում ինձ: Կոպիտ, խիստ, վերակացուի պես: Ձայնը հավանաբար վաղուց է գցել` չեմ լսել: Մի կերպ բացում եմ աչքերս` հնազանդվելով կոնկրետ ոչ ոքի, ուղղակի նրա ձայնին:
Իսկ առավոտը ցերեկվա 12-ն է:
Ձայն կա ավելի ազդեցիկ է, քան կոնկրետ մարդը: Երբ Մոնղոլիայում էինք բնակվում` այդպիսի զորություն ուներ մորս ձայնը: Ամեն անգամ բակ իջնելիս ասում էր` հեռու չգնաս: Մի տեսակ հայկական է, չէ՞: Ռուսն ասում է քեզ լավ նայիր: Ամերիկացին`բի քեըրֆուլ, ասել է թե` ուշադիր կլինես:
Մերոնք այստեղ էլ գաղտնազերծում են իրենց` տառապյալի մենթալ կոդերը` հիմնականում ապավինելով հեռու չգնաս-ի փիլիսոփայությանը: Օտարը պարզ հասկացնում է`զգույշ եղիր, հետևիր քեզ, իսկ մենք ասենք մեղվի վտանգավորության մասին սկսում ենք խոսել` ինչ-որ անհայտ հեռուներում դարանակալած փորձության, դրա հետևանքով առաջացած ցավի խորունկ զգացումից: Դասախոսական ճարտասանությամբ: Ոչ թե սովորեցնելով, այլ մանկավարժություն անելով:
Այ քեզ ազգ: Հետո էլ բողոքում, նեղսրտում ենք, թե մեզ քիչ են լսում ու չեն լսում, թե բառերն անարժեք են ու խոսքն անտեսված:
Ախր ինչպես ես խոսում, ինչքան ու ինչ ես խոսում, որ քեզ հասկանան, լսեն, ասելիքդ կարևորեն: Ինչպես ասում են` ինձ ասա, թե ինչպես ես խոսում, ասեմ, որն է քո ասելիքը: Մանկուց մի բացատրական բառարան ենք պահում ծոցներումս, գլխներումս, ամենուր: Ընտանիքի անդամներին, բարեկամներին ու առավել ևս չուզողներին հասկանալու կամ պաշտպանվելու համար: Հայկական է, չէ՞:
Առավոտվա համար (դուք 12.00 հասկացեք) խորհրդածությունների նման ծավալի թերապիան, ինչ խոսք, անսպասելի էր: Նախ աչքերը բացելուն պես դժվար թե շատերի մոտ նույնպիսի շեղում լինի, հետո էլ` ով է իմ պես ձայնի ու նրա հնարավոր ազդեցության հետ կապված նման խրթին վերլուծություն անում, այն էլ` գիտական հակումներ չունենալով, այն էլ` անկողնում ու առավոտյան ժամերին (դե ձեր ժամանակով 12-ն, էլի):
-Բարի լույս, շեֆ,- հայելու մեջ գտնելով դեմքս` փորձում եմ արթնանալ: Ձայնս կամ, ինչպես ասում են, գիրս մատնեց, չէ՞: Եվ իսկապես որ գտնում եմ նախ մազերս, աչքերս, հետո մնացյալը, որովհետև մեկ օր առաջվա, չէ, սուտ է, 5-6 ժամվա վաղեմության գինարբուքից հետո դժվար է միանգամից ու անվրեպ թիրախավորվել սեփական հայացքիդ: Մանկան պես եմ նկարում… ուղիղ երեսուն տարեկան հասակում: Սկսում եմ խազմզել ոչ թե ինչ-որ օրինաչափությամբ ու հստակ հատվածից, այլ` որտեղից պատահի:
Մարդուն նկարելիս ոտքերից չեն սկսում: Էս էլ մորս ձայներից` էն ազդեցիկների շարքից մեկ ուրիշն է: Գուցե տրամաբանական է հնչում: Բայց գեղարվեստի մեծ ընկալումների մեջ մի տեսակ չի տեղավորվում: Միշտ էլ սկսել եմ նկարել և նույնիսկ գրել կառույցի տարբեր տեղերից, միայն թե ոչ կոնկրետ կետից: Ստեղծագործական ազատություն ասածն էլ հենց այդ է, ձևի ու բովանդակության այդ տարերայնությունը:
-Գրականություն է, արվեստ, հո դպրոցական շարադրությո՞ւն չէ,-ասում էի մորս ու շարունակում ստեղծագործել` իմ հավատալիքներին հարազատ մեթոդաբանությամբ:
Միշտ էլ չեմ հավատացել ու ծիծաղելի եմ համարել, երբ մեկն «արարչական դողն երեսին» վստահեցրել է` գնամ բանաստեղծություն գրեմ:
Այ բանաստեղծությունդ… գրեմ.., այ հոգիս, դա հո բնական կարիքները հոգալ չի, հաց ու երշիկ առնել չի, սերիալ նայել չի: Ո՞նց թե գնամ գրեմ: Կոնկրետ ժամանակացույց ունե՞ս, թե կոնկրետ ասելիք: Բանաստեղծությունն ինքն է քեզ գրում, եթե իսկական գրող ես: Հա, ինքն է քորում մաշկդ, խփում քունքիդ, քեզ հանում անկողնուց գիշերակեսին` պատեհության մասին ոչ մի բարոյականություն չընդունելով: Ինքն է քեզ գրում ու վրադ խաբար չկա: Ճշմարիտ տողը, գիծը, հնչյունը քեզ խանգարում են քնել և օգնում են ապրել: Ճշմարիտը ճշգրիտ, ուղիղ ասվածն ու նկարածը չէ:
Հա, իմ դեմքը գտնելով ու նկարելով նաև շարունակում եմ սառը ջրով լվացվել` արթնության ու հարության հույսով: Դիտմամբ դանդաղեցնում եմ գործողություններս` ակնկալիքով, որ ջուրն ավելի կսառչի: Դե դրությունս հայտնի է:
Հետո փնտրում եմ ժամացույցս` չեմ գտնում, նայում եմ պատի ժամացույցին` գլուխ չեմ հանում: Ինչի՞ց չեմ հասկանում` ժամացույցի՞ց, թե՞ ժամանակից: Էդ էլ հայտնի չէ: Առա՞յժմ, թե՞ հավիտյանս հավիտենից: Հարյուր անգամ (չէ, հաշվել գիտեմ, ուրեմն ամեն բան կորած չէ) ասել եմ կնոջս` փոխիր և ուրիշն առ, էս անտերի վրա սովորական թվեր չեն, հռոմեական թվանշաններ են: Մինչև քնից արթմնի դրությանն եմ հասնում, սահմանորոշում եմ ժամը` անպայման տանուլ եմ տալիս: Մեր տան հռոմեադիր ժամանա՞կն է, որ մեր տունը պիտի Հռոմ դարձնի և որտեղ պիտի բերեն իմ բոլոր ճանապարհները` նույնիսկ տարբեր գինարբուքներից հետո:
Հետո սավանով հանդերձավորված (հռոմեացի բնակչի հագուստ է երևի) փորձում եմ պարզել բջջային հեռախոսիս մեջ բացթողած զանգերը` դրանք հնարավորինս դասակարգելով ըստ կարևորության իմ սանդղակի: Որպես կանոն, գերակայում են աշխատավայրիցս արվածները: Էս մարդիկ ինչ վաղ են արթնանում,-էպոսային դժգոհություն: Միանգամից չեմ համարձակվում արձագանքել: Չեմ զանգի ընդհանրապես: Զանգեմ` ի՞նչ ասեմ, ստե՞մ: Երեկ բաժակաճառում էի` էլ չեմ ստելու, էլ չեմ խմելու, էլ չեմ նեղվելու: Դրանցից ո՞րը տևականորեն նույն նախաբանին ու ճակատագրին չի արժանացել: Հը՞: Խմողի հիմար տեսություն է, էլի: Ինչ է, այդպես չէ՞: Մի ձայն չկա՞, որ հաստատի կամ հերքի: Վերջերս մորս ձայնն էլ չեմ լսում: ՄԻշտ ականաջներումս էր: Ինչ եղավ, է…
-Երեկ լավ հասա՞ր տուն,-առաջին զանգս հասցեագրված է ընկերոջս, կիսատ բաժակին, կիսատ ընկերոջս` չգիտեմ ում: Բոլորին ընկեր եմ ասում, գուցե նրա համար, որ չմոռանան այդ մասին, որ ընկեր լինեն, դառնան: Անպայման չէ իմ ընկերը լինեն, ընդհանրապես եմ ասում:
— Նորմալ,-հնչում է նրա աննորմալ պատասխանը: Ձայնը մատնում է, որ ստվերների արքան հետգինարբուքյա ավերածություններ է արել նրա մարմնի ու հոգու բոլոր տեսանելի ու անհավանական վայրերում: Ես էլ բացառություն չեմ:
— Ողջույն, ինչպես ե՞ս, -ինքն է: Շան անունը տուր… Շան պես հավատարիմ է: Թե ես եմ: Չեմ նայում վրան, ճանաչում եմ`առանց տեսնելու: Ձայնի փիլիսոփայությունն է: Բանավոր, թե լուռ տարբերում եմ նրա ներկայությունը:
— Նորմաաալ,- ի պատասխան ծորացնում եմ ես` ներգործության վերջին չափաբաժին ունեցող լիմոնի վերջին ծվենն ախորժելով:
-Դժգո՞հ ես:
-Չէ, լիմոն եմ ուտում, թթու է,- արդարանում եմ:
-Երեկ շատ խմեցի՞ր,-հետևում է ստվերի պես:
-Դե, սովորական, այնտեղ չէի՞ր, ի՞նչ է,-ակնհայտ դժգոհում եմ:
-Ես մարդաշատ տեղերում քիչ եմ լինում: Մի քանի րոպեով մտա` դուրս եկա,-շարունակում է պահպանել հանդարտությունը` ստվերին բնորոշ, համարժեք:
-Հա, բա ինչ կանես, քեզ պետք ե՞ն մարդիկ,-ձայնս նույն բողոքական հնչերանգն ունի:
-Ինձ կայուն մարդիկ են պետք,-ակնարկում է ինձ, ավելի շուտ` իմ անկայուն լինելը: Այլևս չխմելու մասին իմ ալկոհոլային երդումները:
Ստվերների արքան լուսամուտագոգից աստիճանաբար իջնում ու տեղավորվում է անկողնուս այն հատվածում, որտեղ արևալույսի թագավորությունը դեռ չի հասել:
-Ի՞նչ,- իբր չեմ լսել նրա պատասխանը:
-Ասում եմ` երեկ շատ խմեցիր,-կրկնում է արքան` ստվերահաստատ դիվանագիտությամբ:
Փողոցի աղմուկը հանկարծահաս, առատորեն լցվում է վրաս, ականջներիս ու աչքերիս մեջ: Արևը դառնում է մեծ, մեծ լիմոն, ոչ այն է` դուրեկան, ոչ այն է` կազդուրող: Հենց ինձ վրա՞ պիտի հաստատես քո զորությունը, Արև: Էն մի հոգուն ի՞նչ անեմ: Ախր, նրան եմ ընտելացել, թե կապվել, սիրում եմ, թե ենթարկվում, չգիտեմ: Բառն ի՞նչ կարևոր է: Ո՞վ է բառին հավատում, ով է բառով է բացատրում: Իսկական բառը բառ չէ, ինչ-որ բանը բառ է դառնում, բայց բառը չի դառնում ինչ-որ բան:
-Բառակույտ է, էլի,-մի անգամ գինովցած արտահայտվեց ծանոթներիցս մեկը, երբ իր ծննդյան օրվա առթիվ նրան նվիրեցի բանաստեղծություններիս գիրքը, հետո էլ, թե,-կատակ եմ անում, կկարդամ: Ստվերների արքայի երանելի ազդեցության տակ էր «ողորմածիկը», բախտակիցս, չգիտեմ`ով, բառն ի՞նչ կարևոր է…
-Ես քեզ բառերի կույտ եմ նվիրում, -արքայի թագադրմամբ խաղաղ տոնով, առանց վրդովմունքի հակադարձում եմ ես: Ցույց եմ տալիս, որ համաձայն եմ իր գնահատականի հետ, ավելի շուտ իր մասին իր իսկ գնահատականի հետ: Հասկացնում եմ, որ իրեն այդքան եմ գնահատում:
Օրը կիսվել է` լույսի ու ստվերի չբառակերպվող, չգնահատվող խառնույթում: Ստվերի պես ձգվում եմ փողոցի որևէ կետում` ինքս ինձ նկարելու պես, դիմանկարվելու նման: Մանկությունից եկող անհաջող տառապանքով: Ինչպես կասեր Վարդը` նկարը կա, մնում է նմանվել նկարին:
-Ժամը չէ՞իք ասի:
-Էդ ձևով մարդ չեն խոսացնում,-նախադասության վերջում հասկանում եմ, որ միտքն ասվել է բարձրաձայն: Հետո ներումնահայց նայում եմ դիմացիս գեղեցիկ կնոջը և շարունակում,-ներողություն խոսացնել բառիս համար: Բայց բառը կարևո՞ր է…
Ժամ չճշտած կինը հեռանում է տարակուսանքով ու խղճահարությամբ զննելով դեմքս, նկարս, չգիտեմ` ինչը: Բառն ի՞նչ կարևոր է… Իսկ իմ հայացքի ժամային տվյալն անփոփոխ է այն ժամանակներից ի վեր, երբ ստվերների արքան դարձավ իմ միակ ժամապահը, ժամավաճառն ու գործատուն, և, ինչ իմանաս, իմ գործազրկողը նաև: Ամեն ինչն ու բոլորը միաժամանակ: Այն պահից, երբ դարձավ իմ ժամային գոտին ու ինձ էլ սեղմեց իր ժամանակին:
-Հեռախոսս կլիցքավորե՞ք,-բարձրաձայնում եմ ես` նախադասության վերջում հասկանալով, որ միտքն արտասանված չէ: Ձայնի փիլիսոփայությունն է: Վաճառողն անձայն հասկանում է ներկայությունս:
Հա, հեռախոսս պիտի լիցքավորեմ` կարևոր մարդու պիտի զանգեմ, խմբագրիս: Սուտ: Ցերեկային սուտ: Չեմ զանգելու: Ստվերի պես են մտքերս, ցանկություններս: Կյանքս, կյանքի տնազս, դրա ձգտումն ու հոգեվարքը: Զանգեմ, ի՞նչ ասեմ, ասեմ կներե՞ք, չե՞մ բացակայելու, բառ ասե՞մ ու ինքն էլ նույն կերպ վարվի` բառով ների՞…Գնամ մարմնով ներկա` մտքով բացակա՞ լինեմ: Ներողություն խնդրեմ, թե չէ, ներողը կների, էնտեղ վերևի թագավորությունում, թող ներվի ասել, ինձանից հեռու, երկնքում կների…Ներել է, էլի, որ երես եմ առել…Ներում է առանց բառի, որովհետև բառը կարևոր չէ…
Մտնում եմ մթերային խանութ, որտեղ ինձ բռնացնում եմ այն մտքի վրա, որ ցանկությունս վաղուց այդ տարածքում էր ու հիմա ֆիզիկապես դիմավորում է ինձ: Այ քեզ հրաշք: Ստվերների տեխնոլոգիա եմ ասել, է… Աչքս գինու շշին է: Հա, էսօր գինի եմ խմելու, քրիստոնեաբար: Ի՞նչ է եղել որ, ձուկ էլ կվերցնեմ` ստվերների արքայի հետ խորհրդակցելով շարունակում եմ հայացքս, ցանկությունս համերաշխել գրպանիս պարունակությանը:
-Որոշել ես մկրտվե՞լ,-ծաղրում է Նա,-գինուց սիրտդ խառնում է, մոռացե՞լ ես:
Առաջին անգամ հարբել եմ գինուց, լուսադեմին տուն եկա, զուգարանում մի լավ տանջվեցի-ազատագրեցի ստամոքսս, աչքերս, լյարդս, մյուս օրգաններս… Մայրս կողքիցս մի քայլ չարեց, ճակատս բռնած սպասում էր` հանգստանամ…Մայրս ճակատս բռնած` պաշտպանում էր ճակատագրից: Ճակատս ամուր բռնած` իր գիրն էր թողնում… Ինչո՞ւ կորավ գիրը, ե՞րբ կորավ… Ձայնից առաջ եմ կորցրել, թե՞ հետո…
-Գործի տե՞ղն ես,-առավոտյան աննորմալ պատասխան տված ընկերս է, ստվերային ընկերս:
-Չէ, այսինքն, հա… կզանգեմ,- քրիստոնյա եմ խաղում: Գինու ծեսը վերջնականապես ժխտած` այս միջոցն եմ ընտրում` երիցս ուրանալը: Եկեղեցու առջև ուզում եմ խաչակնքել, երեք անգամ, ձեռքերս հազիվ են բարձրանում: Բաժակ բարձրացնելն ավելի դժվար է, քան խաչակնքե՞լը: Ձե՞ռքն է կարևոր, թե բառը: Իսկ գուցե բաժակը, համբերության բաժակը:
Եկեղեցու մերձակայքում թափառող մուրացկաններից մեկը գումար է խնդրում, չէ՛ ուղիղ նայում է աչքերիս` պահանջելու պես: Ասում է, չէ, բանավոր լռությամբ հասկացնում է` քրիստոնյա ես, պարտավոր ես օգնել: Օգնեմ, ախպեր, բայց ի՞նձ ով է օգնելու: Դու էլ ես չէ՞ քրիստոնյա, մարդ ես, չէ՞: Տնանկ ես, սոված ես, մուրացիկ ես, բայց մարդ ես, իմ անատոմիական ու հոգևոր տեսակը: Տունն ինչ կարևոր է, շորն ու ուտելիքն ի՞նչ են, որ…
Ես մերժում եմ այդ բոլորը:
Երկրորդ ուրացումս պատվով կատարելուց հետո անցնում եմ… երրորդին… նույնն է թե` ուրանում եմ նախորդներն ու այնուամենայնիվ մի շիշ գարեջուր եմ առնում` ուղարկելով իր հասցեով, այսինքն` փորս: Մարդուս կամքն ինչ կարճ է: Մի ստվերի չափ էլ չկա: Մարդուս ստվերն իրենից երկար է…
Ստվերների արքան կայուն մարդկանց է սիրում: Երջանիկ եմ, թե դժբախտ, էս եմ, իրեն եմ ծառայում: Պարտավորություններ չունեմ: Պարտավորված չեմ: Համենայն դեպս, ոչ մի բան չի ասում, չի պարտադրում: Դու քո խելքը, անխելքությունը, կամքն ու կամազրկությունը: Հո գործակատարին չխնդրե՞ց, որ քեզ գարեջուր տա, զոռով բացեց ու լցրեց բերա՞նդ: Իհարկե ոչ: Իսկ պարտավորվածությունը կաշկանդում է քեզ տանը, դրսում, աշխատավայրում, ամենուր: Սերը նույնպես, կնոջդ, ծնողների, երեխայիդ սերը պարտավորեցնում է… Իսկ դու սիրում ես ազատությունն ու ահա, առ, էս տիրակալն էլ հենց դա է ապահովում: Երևի սխալ է ասել, որ կայուն մարդկանց է սիրում, ուղղակի նրանց հետ է գործակցում: Որովհետև սերը պարտավորություն է, իսկ նա բացառում է դա` գոնե առերևույթ: Ափաշկարա չի ասում` հո խելագար չի՞, որ ասի: Համ էլ բառն է կարևոր:
Բառը, ձեռքը, հագուստը, սերը կարևոր չեն: Կարևորում եմ ոչի՞նչը: Ձեռքի հետ դատարկվող գարեջրի շշերի հետ կարևոր տեղից` հոգուց դատարկում եմ ամենայն կարևոր ու անհրաժեշտ բան: Երանի հոգով աղքատներին: Հազար ողորմի իմպեսներին: Գնացող հետ եկող մատուցողուհու, մայրամուտի գաղջ պատկերների, մուրացկանի, կնոջս զանգի (ուշ ես գալո՞ւ, էլ չի ասում ե՞րբ ես գալու…), լռության, աղմուկի մեջ մարմինս աստիճանաբար ներդաշնակվում է նախկին դրությանը: Միտքս, երեսուն տարեկան ուղեղս դառնում է մոտավորապես երեսուն գրադուս ունեցող կիսահեղուկ զանգված: Մարմի՞նն է կարևոր, մի՞տքը, թե՞ հոգին:
Չէ, հոգին է կարևոր: Ոչ բառը, ոչ մարմինն ու սերը, ոչ էլ ձեռքն ու մնացյալ բաները: Հոգու ցավն եմ զգում, հոգիս մարմնիս մի հատվածի վրա սկսում է ցավել ու մենք էլ, թե` այսինչ տեղս ցավում է: Հոգին ցավեցնում է` հասկացնելով իր ցավը: Չի լինում այնպես, որ ցավի միայն լյարդը կամ սիրտը:
Սա է գնահատականս: Գնահատելը գնահատելը չէ միայն, այլև չգնահատելը: Այդ երկուսը միաժամանակ: Դրանք միատեսակ կարևոր չեն: Կարևորը հոգին է, հոգին…
-Ողջույն, ինչպե՞ս ես,-ճանաչել պետք չէ: Ինքն է:
Բայց ուշ է արդեն, և՛ իր և՛ ինձ համար գուցե: Նստած է հիվանդանոցի սենյակում: Հիվանդապահիս տեսեք: Ստվեր խալաթով ուզում է համոզել, որ ոտքի է հանելու:
-Երեկ շատ եմ խմել,-այս անգամ ասում եմ ես` դատավճռի պես, վերջին անգամ, վերջից առաջ: Ասում եմ սիրով, կարևորելով: Աղոթքով:
Դեղերի ազդեցության ներքո էլ չեմ լսում նրա ձայնը: Մորս ձայնն եմ լսում: Գտել եմ: Պահում եմ հոգուս մեջ, ամուր, ապահով` չկորցնելու հույսով-երդումով: Պար-տա-վո-րությամբ:
