Ու թե ոչինչ էլ չկա, ու թե ոչինչ էլ չլինի՝ էս քաղաքը կա, հաստատ շնչում է, նրանում եղած կերպարները դիմակ են կրում, ու թե կերպարներն էլ չլինեն՝ դիմակները կան…
— Աչքերիս մեջ նայելիս ի՞նչ ես տեսնում: Քե՞զ: Դե ուրեմն մի՛ նայիր աչքերիս մեջ, մի կարդա հայացքս, գրողը տանի…
Մեր միջև եղած ճանապարհի բնութագրիչը նույնն է՝ անանցանելի:
Սպասում մահվան, սպասում վերջի, ավարտի, վերջակետի:
Մեր միջև եղած անդունդի հաղթահարման ժամանակի բնութագրիչը նույնն է՝ երբեք:
— Նայի՛ր աչքերիս մեջ, նորի՞ց քեզ ես տեսնում: Մի՛ նայիր ուրեմն, չեմ ուզում:
Քաղաքում ինչ-որ մեկը թափառում է՝ արիստոկրատ հագուկապով, կարծում եմ՝ 19-րդ դարի Ֆրանսիայից է եկել, կրում է երկար նասկիներ կամ գիտրիներ, դասական կտկտան կոշիկներ՝ լեզվակի վրա երկաթից ինչ-որ զարդ, փոռավոր վերնաշապիկ սպիտակ, ճերմակ կամ սևին հակադրվող ինչ-որ գույնի:
Էս քաղաքը պիտի սիրես, ամեն մայթը պիտի սիրես, էս քաղաքը փոքր քաղաք է, փոքր մարդկանցով, փոքր շենքերով: Էդ փոքր մարդկանց պիտի սիրես, շենքերը՝ մի մարդու բոյաչափ, պիտի սիրես: Չսիրես՝ ինչ պիտի անես, չսիրես՝ ուր պիտի գնաս…
Քաղաքից պրծում չկա: Մի ոտքդ մի թաղում կդնես, մյուս ոտդքդ գցելիս մի ուրիշ տեղ կընկնես, ինչ կա որ… Մի թիզաչափ հողը քեզ հարազատ ընդունիր, քաղաքը քեզ հարազատ դարձրու, որ գնալը մտքովդ էլ չանցնի, որովհետև գնաս էլ՝ ուր պիտի գնաս. ախր մի ոտքդ էստեղ է, մյուս ոտքդ՝ մյուս թաղում, ախր գիշերներդ էստեղ ես լուսացրել, էս քաղաքի մայթերն ես քեզնով լցրել, վեր ու վար, վեր ու վար, վեր ու վար…
Մայթերն անգիր ես արել, ամեն մայթի աղբամանի հոտը սկսել ես տարբերել, ամեն մայթի խորդուբորդությունները մտքումդ պահել ես, երբ առաջին անգամ ստացածդ աշխատավարձով առած կոշիկիդ ծայրը քարին է դեմ առել…
Էս քաղաքը քրֆել ես, ինչպես հայրը որդուն կքրֆեր բարկության պահին: Քաղաքը քոնն է, մանր-մանր ման արի, ամեն շենքի տեղը անգիր արա. մեկում ընկերդ է ապրում. էդտեղ մտել ու դուրս ես եկել, խմել ու ծխել ես էդ թիզաչափ բնակարանում, մյուս շենքում սիրածդ աղջիկն է ապրում. էդ շենքը կամուկաց ես մտել-դուրս եկել. մարդ ես, դիմացդ դուրս չգա նրա հայրը ու ճանաչի քեզ…
Քաղաքը քեզ գիր ու գրականություն, դու՝ ընթերցող. կարդա, գնա ու արի, կարդա: Որ փողոցը լավ չես հասկանում, անհասկանալի բառեր ես գտնում, մի անգամ էլ կարդա, մի՛ զլացիր:
Քաղաքը քեզ երգ ու երաժշտություն, դու՝ ունկնդրող: Լսի՛ր քաղաքը, քայլի՛ր ու լսի՛ր քաղաքի ձայնը: Ցերեկները քեզ ուրախ երաժշտություն, ակտիվ կաց, գնա ու արի, գիշերները քեզ օրորոցային դարձրու:
Էս քաղաքի մայթերը անգիր անողի ու մտապահողի կարիք են զգում, իրենց սալիկները հաշվողի կարիք են զգում, էդ սալիկների գծերի վրա չկանգնել ձգտող մանկան կարիք են զգում, որ անհոդաբաշխ շարժումներ կանի, կկորցնի հավասարակշռությունը, մեկ-մեկ էլ կընկնի էդ մայթին ու ցավից կտնքա, ցավից կճչա ու արցունք կթափի էդ սալիկների վրա… ցավից…
Չգնա՛ս էս քաղաքից, մեկ է՝ ո՞ւր պիտի գնաս: Ուր էլ գնաս, մեկ է, էս մայթերը կհիշես, էս մայթերի ամեն աղբամանի տարբերվող հոտի զգացողությունը կհիշես, բայց դե հոտը չես հիշի. հոտը չեն հիշում, հոտից ունեցած զգացողությունն են հիշում, ինչպես չեն հիշում սիրած աղջկա տաք շուրթերը առաջին համբույրից հետո, բայց թացության զգացողությունը հիշում են:
Ուր էլ գնաս, կփնտրես քաղաքի հոտը, որ քեզ նորից հետ՝ էս քաղաքը կբերի:
Էնպես որ, էս քաղաքը պիտի սիրես, մայթերը պիտի սիրես ու քեզ պիտի սիրես էս քաղաքում:
Էս քաղաքը քնած քաղաք է՝ իր մարդկանցով, իր շենքերով ու քեզնով:
Քաղաքում լույսերը չեն վառում նրա համար, որ գիշերները ելնես ու պտույտ գաս փողոցներով, այլ վառում են, որ մարդիկ քնեն, որովհետև մարդիկ էդ լույսերի ներքո են սովոր քնելուն: Իսկ եթե ամեն դեպքում արթուն ես մնացել էս քաղաքում, ապա սթրում չկա, դադար չկա, հանգիստ չկա. դուրս արի ու քայլիր, հանգիստ տուր մտքերիդ քայլերիդ ձևով, մեկ է, լույսերը քեզ համար չեն վառվել ու մեկ է, էն տեղը, ուր դու ես գնում, լույսեր չկան, էն թաղերը, ուր դու ես մտնում, լույսեր չկան ու չեն լինելու: Քայլելիս չմոռանաս ոտքերիդ տակ նայել, չմոռանաս մայթասալիկների գծերը չտրորելու սովորությանդ մասին, չմոռանաս, որ մայթերը կարոտ են քո՝ հավասարակշռությունդ անակնկալ կորցնելու ու իրենց՝ քո ընկնելուն սպասող ու իրենց գրկելու ցանկությամբ համակվածությունը:
Էս քաղաքում դու չես կորի, որովհետև բոլոր փողոցները գիտես, բոլոր փողոցների մութ խորշերն անգիր ես արել, մեկը՝ մի աղջկանից համբույր կորզելու, մյուսը՝ համբույր կորզելուց հետո այդ աղջկա եղբոր տեսած լինելու պատճառով կերածդ ծեծի կամ տվածդ ծեծի պատճառով, կամ ուղղակի այն պատճառով, որ քաղաքի կենտրոնից մինչև քո տուն ընկած ճանապարհը միշտ նույնն է, քաղաքը անգիր անելու և ուղղակի քաղաքից կարոտդ առնելու միջոցը նույնն է՝ քայլելը:
Քաղաքը քեզ կսպասի, սպասումով կլցվի ու կսպասի քեզ, բայց դու մի՛ հեռանա, մի ջնջիր քեզ էս քաղաքից:
Կարող ես գնալ՝ ուր կամենաս, կարող ես, բայց չես գնա, որովհետև ուր էլ գնաս, էս քաղա՛քը չի լինի: Կքայլես, կփնտրես, չես գտնի, ոչ մեկին ու ոչինչ չես գտնի: Մտքումդ դաջել ես քաղաքն ու քաղաքի մարդկանց, քաղաքի փողոցներն ու մայթերը՝ իրենց անհարմարություններով, կեղտով կամ մաքրությամբ կամ ցանկացած այլ բնորոշիչով:
Կգնաս, կօտարվես քաղաքից, բայց քաղաքից դուրս՝ ուրիշ մի տեղում, առավել օտար կլինես. ոչ ոք քեզ չի հասկանա, ոչ ոք քեզ չի ընդունի, ոչ ոք քեզ չի գնահատի, ու դու կսկսես հարազատ փնտրել, ծանոթ աչքեր փնտրել, որոնք կրում էին քո քաղաքում, և որոնք դու էիր կրում:
Հետ կգաս էս քաղաքը ու փողոց առ փողոց կսկսես հիշել ամեն քայլդ, ամեն հուշդ, որ թողել ես քաղաքի մայթերին:
Աբովյան փողոցով վար կիջնես, հերթով կանցնես էն սրճարանների կողքով, որտեղ երբևէ սուրճ խմելուց հետո հաշիվ ես խնդրել, ձեռքդ տարել ես գրպանդ, սկսել ես շոշափել գրպանումդ եղած մետաղադրամները. մեկը միջին մեծություն ունի՝ հարյուրանոց է, մյուսը նույն չափի է, բայց անհարթ. հինգհարյուրանոց է, որովհետև մտքիդ կգա ամենաանհարթ մետաղադրամը՝ երկգույն, եզրերին փոռավոր զարդանախշեր. հաստատ հինգհարյուրանոց է:
Հետո ժպտացել ես, որովհետև հաշիվդ չորս հարյուր դրամ է եղել: Հպարտ դեմքով դրել ես հինգ հարյուրն ու դուրս ես եկել սրճարանից՝ մանրը թողնելով թեյավճար: Բայց վստահորեն կսպասեիր մանրին, եթե գրպանումդ այն առաջին մետաղադրամը շոշափած չլինեիր, որը հարյուրանոց էր, կսպասեիր մանրին, եթե չիմանայիր, որ քաղաքի կենտրոնից մինչև քո տուն հնարավոր է գնալ հարյուր դրամով, այն էլ մետրոյով, որ քեզ մանկան բավարարվածություն է պատճառում:
Մետրոյում նստելու տեղ կլինի, կնստես, կաշխատես կոծկել կոշիկներիդ խփված ծայրերը, բայց ոչինչ չի ստացվի, կհամակերպվես:
Գիշերը՝ ծխախոտի ու սուրճի գերի, ցերեկը՝ վազք, վազք, վազք…
Քաղաքը քայլերի է կարոտ, քաղաքը մարդու է կարոտ՝ սրտի անբավարարություն ունեցող հիվանդի նման:
Ուր գնանք, որ հասցնենք, ուր գնանք, որ կիսատ չմնա, ոնց ապրենք, որ կիսատ չմնա… Մեկ է, կիսատ կմնա. տեղ չգնանք, օրը մեզ վերջնաժամկետ սահմանենք, ժամը մեզ ակնթարթ է դարձել:
Վերջին օրն էլ ապրենք էս քաղաքում, որովհետև քաղաքը մեզնով է քաղաք, մեր քանակությամբ է քաղաք. թե չկանք, ա՛ռ քեզ ավան, գյուղ, էլ ինչ քաղաք:
Սուրճի բաժակը շուռ տալու է պատրաստ, ծխախոտը՝ մեր մատների ճնշման տակ ճմռվելու է պատրաստ: Բույրը մեզ է կպչում, մարդահոտ տալիս:
Ծխախոտի ծխի՝ մատներիդ արանքից ճողոպրելուն սիրում ես նայել, կյանքիդ ու ժամանակիդ՝ միջովդ ճողոպրելու հետ համերաշխ չես: Ինչքան գնաս ու գաս, չես հավատա, որ մի օր դու էլ չես լինի, մի օր քո կարոտն էլ կքաշեն, քո պատիվ բաժակն էլ կքաշեն գլուխներն ու կանցնեն, չես հավատա, որ քեզ էլ քաղաքիդ մասը կդարձնեն, ինչպես զորակոչիկը բանակ գնալու վերջին գիշերը աչքերին փակ է տալիս ու չի հավատում, որ առավտյան գնալու է, աղոթում է, որ գիշերը երկար տևի, որ չվերջանա, երկարի ու մնա:
Մենք մեր տեղին կառչելու ենք սովոր, մեր փայ հացին ենք սովոր, մեր տեղաշորի հոտին ենք սովոր. Մեզ գնալ չի կարելի, մեզ մնալ ու չարքաշ գործով ապրել է կարելի: Մեզ մեր պատառ հացն է պետք, գոյությունը քարշ տալու միջոցը: Ձև ու ձևականություն չենք ուզում, մի քանի կոպեկ սուրճի, ծխախոտի ու ծաղիկ գնելու համար ենք ուզում: Չէ, լավ. մենակ սուրճի ու ծխախոտի. ծաղիկը այգիներից կհավաքենք. մեր սիրունները մեզ կներեն չգնելու ու գողանալու համար:
Դե թող ներեն ու սրտներում էլ տեղ բացեն մեզ համար, որովհետև մենք քաղաքն անգիր ենք արել, փողցներն անգիր ենք արել, իրենց տան, իրենց սենյակի պատուհաններն անգիր ենք արել, գիշերները կանգնել ու նայել ենք, մեկ-մեկ էլ ծխել ենք, որովհետև սիրել ենք, ինքներս մեզ հետ հաշտ չեն կացել, երբ իրենց բարի գիշեր չասած՝ գլուխներս բարձին ենք դրել: Թող ներեն ու սրտներում էլ տեղ բացեն մեզ համար… սիրունները…
Պայքար, որ չդառնաս «Միջանցքի սիրուններից» մեկը:
Ես երևանում եմ, սիրու՛նս, բայց ոչ միջանցքի: Դու էստեղ չես, դու հեռվում ես, մի տեղ երևի նստել ես, նայում ես հորիզոնին ու չես հիշում իմ մասին: Քեզ միջանցքում տեսա, բայց չեմ թողնի, որ դառնաս միջանցքի սիրուն, որովհետև նրանք համալսարան գալիս էին ոչ լսարանում լինելու համար, իսկ դու լսարանում լինում ես: Ես Երևանի օդն եմ շնչում, սիրու՛նս, բայց ոչ միջանցքի: Դու էս օդը բաց ես թողել, երևի ծովի առաջ նստած ես, ոտքերդ խաչած, ձեռքերդ խաչած, հայացքդ խաչուփաչ արած ու չես էլ հիշում իմ մասին, բայց ես քո մասին հիշում եմ: Ամեն ինչն էլ կիսատ ենք թողել, սիրու՛նս, բայց ոչ միջանցքի: Զրույցներս՝ կիսատ, մտքներս՝ կիսատ, ճափաներս կիսատ թողած, սիրելն էլ կիսատ մնաց, կամ էդպես էլ չսիրեցինք:
— Ա՛յ տղա, էդ աղջկան սիրում ես՝ սիրի, բայց հերիք գնաս ու գաս, հերիք մեզ խայտառակ անես. ամեն օր քաշքշոցի մեջ, ամեն օր փողոցներում, ամեն օր կռիվ դավի: Վեր ընկի տանը, գրքերդ կարդա, համալսարան պիտի ընդունվես, շա՛ն լակոտ, համալսարան ես գնալու ինձ խայատառակ անե՞ս: Դպրոցից կհանեմ, կնստացնեմ տանը, հերիք եղավ, բոլ եղավ: Մի արհեստի կտամ, մի բան կսովորես ու չարքաշ գործով գլուխդ կպահես, անասու՛ն:
— Պապ…
— Ըտենց չնայես, ուզում ես աչքերով ճնշե՞ս, ռադ եղի սենյակդ, կես ժամից գաս ու պատմես ինձ վաղվադ դասը, — ինքն էլ տնից դուրս գալով՝ դուռը՝ շրըխկ:
Մինչև էսօր բոլոր վեճերիս ժամանակ թողնում գնում եմ, չեմ էլ լսում՝ ինչ կասեն: Գիտեմ՝ մտածում են՝ նեղացել եմ, տղերքը մտածում են՝ նեղացկոտ եմ, բայց չէ, չեմ նեղանում, գնում եմ մի հանգիստ տեղ, ոնց հերս էր գնում շան լափը իմ գլխին լցնելուց հետո, ծխում: Ես էլ եմ ծխում, հորս խիղճը չունեմ, բայց ծխելը՝ ծխում եմ: Հորս եռանդը չունեմ, կյանքի հանդեպ սերը չունեմ, բայց կյանքը սիրում եմ: Հերս չի ուզում՝ իր պես լինեմ: Չի ուզում հանկարծ ինչ-որ տեղ ձախողվեմ, բայց իր անցած ճամփեն բռնել ու գնում եմ: Կյանքը քեզ շատ ա նեղել, հերս, կյանքը քեզ քիչ տվել, շատ առել ա, բայց դու խիղճդ չես կորցրել, դու բարությունդ չես թաղել ցավերի մեջ: Մեջքդ ցավեցրել ա, բայց դու դեռ ձիգ կանգնած ես:
— Էդ աղջկան էդքան շատ ես սիրու՞մ: Սերը փսլնքոտ զգացմունք ա…
Բայց դե ես գիտեմ՝ ինչի էր ասում: Գիտեր՝ ջարդելու ա ինձ սերը, գիտեր՝ մեջքից թույլ ենք մենք՝ ազգովի, ոտքներս՝ ամուր, խելքներս՝ տեղը, բայց մեջքն ա, որ բռնում ու բաց չի թողում:
Էդ աղջիկը գնաց ու դառավ միջանցքի սիրուններից, հերս ճիշտ էր, էդ աղջկա հանդեպ ունեցածս սերը փսլնքոտ էր, փսլնքոտ զգացմունք, Վանոն էլ էր ճիշտ, էդ միջանցքի սիրունները մեր փայը չեն, մերոնք լսարանում պիտի լինեն: Էդ աղջիկը դպրոցում՝ միջանցքի, փողոցում՝ մայթերի, տանը՝ սենյակի աղջիկ էր ու վերջ, ուրիշ տեղ նա պիտանի չէր, նրան պիտի դնես ու նայես դեմքին, մազերին, աչքերին, բայց հոգուն նայես՝ բան դուրս չի գա: Նրա հոգում բան չկա, նրա հոգում սև է, փուչ: Իսկ դու էդպիսին չես, սիրու՛նս, բայց ախր դու հիմա Երևանում չես, իմ մասին չես էլ մտածում կամ հիշում: Ես Երևանում եմ, մայթերը բռնել ու քայլում եմ, սիրու՛նս, բայց ոչ միջանցքի: Չեմ թողնի՝ դառնաս ցուցափեղկի նմուշ, դու պետք ես ինձ, սերս քո հանդեպ փսլնքոտ չի: Մենք ազգով մեջքից թույլ ենք, դու իմ մեջքը պիտի լինես, պետք եղած ժամանակ՝ մեջքդ մեջքիս հենես, պետք եղած ժամանակ՝ գրկես մեջքից: Մենք մեջքից ենք թույլ, ոտքներս ձիգ ա, գլուխներումս էլ խելք կա: Մեջք եղիր ինձ, սիրու՛նս, մեջք:
Ախր նա դեռ դպրոցից էր միջանցքային, դու դեռ դպրոցից դասարանի ես եղել, նա համալսարան մեքենայով գալիս, մեքենայով գնում է, դու մեկ ոտքով, մեկ տրանսպորտով, մեկ տաքսիով ես գնում: Դու էլ կարող ես մեքենայով գալ-գնալ, բայց դա քո էությունը չի փոխի: Ինձ դու ես պետք, նա՝ չէ: Ես քեզ եմ տանելու մեր տուն, հորս ցույց տամ ու ասեմ՝ եկել ենք, էլ չենք գնալու, եկել ենք մեջք լինենք՝ ես՝ քո, նա՝ իմ, պա՛պ: Ես նրան ամուր ոտքս էլ չեմ վստահի, ուր մնաց՝ խարխուլ մեջքս, բայց քեզ վստահում եմ, սիրու՛նս, որովհետև դու միջանցքի չես: Էնպես որ, ես Երևանում եմ, էստեղ ամեն ինչ նույնն է առանց քեզ, էստեղ ոչինչ էլ չի փոխվել: Մի բան կա միայն, որ փոխվել է: Ես աշխատանքից հետո միանգամից տուն եմ գնում, իսկ առաջ գալիս էի ու պատուհանիդ տակ կանգնում: Բայց դե չէ, դու մեկ է չէիր նայում, որովհետև դու միջանցքի սիրուն չես, քո ուշքն ու միտքը դրսում չի: Հիմա դու Երևանում չես, բայց ես Երևանում եմ ու կիսատ մեջքով, թե գաս՝ ասա, ես սպասում եմ քեզ, թե չասես, մեկ է, մի օր միջանցքում կտեսնեմ քեզ ու չեմ թողնի դառնաս միջանցքի սիրուն, որովհետև դրանք մեր փայը չեն…